Rodzaje i gatunki literackie pozwalają na prawidłowe klasyfikowanie dzieł. Dzięki temu, że taki podział istnieje, można zaobserwować rozwój rodzajów i gatunków na przestrzeni wieków, dostrzec przełomowe utwory, a analiza treści na zajęciach przychodzi łatwiej. Jeśli jednak wciąż mylą Ci się znaczenia tych pojęć lub nie wiesz, jakie dzieła można do nich przypisać – czytaj dalej!
Rodzaje literackie – podstawowa klasyfikacja
Każde dzieło pisane można – często już na pierwszy rzut oka – zakwalifikować do jednego z trzech rodzajów literackich: liryki, epiki i dramatu. Twoja ulubiona powieść, starożytne epopeje, reportaże i treny – każdy utwór posiada pewne cechy, dzięki którym wpisuje się w (przynajmniej) jeden z wymienionych rodzajów.
Być może masz pewne skojarzenia i łączysz utwory liryczne z wierszami, dramat ze sztukami scenicznymi, a epikę z prozą? Jest to spore uproszczenie, ale może się przydać, jeśli szukasz sposobu na zapamiętanie tego podziału. Rodzaje literackie wyodrębnione zostały ze względu na budowę dzieła oraz jego formę. Ważna jest także osoba mówiąca w danym tekście (lub jej brak).
Gatunki liryczne – cechy
O utworach lirycznych możemy mówić wtedy, gdy w metaforyczny sposób opisane są przeżycia wewnętrzne. W tego typu dziełach ważna jest obecność podmiotu lirycznego – to z jego perspektywy rzeczywistość zostaje zaprezentowana czytelnikowi.
Ważnym elementem różnicującym poszczególne rodzaje literackie jest funkcja językowa, jaką dane dzieło spełnia. Komunikat może być przekazywany na wiele różnych sposobów i w niektórych dziełach sama treść odgrywa drugorzędną rolę wobec formy. Funkcja poetycka i ekspresywna są obecne przede wszystkim w liryce. Wiersze mają charakterystyczną budowę, cechują się wyjątkowym bogactwem językowym. Autor może stosować rymy, utrzymywać klasyczny rytm lub całkowicie go burzyć (co często zauważysz we współczesnych utworach).
Liryka, podobnie jak pozostałe rodzaje, dzieli się dalej na gatunki literackie. Te najbardziej rozpoznawalne to: pieśń, hymn, fraszka, sonet, tren, psalm, ballada, oda czy poemat. To jednak nie koniec! Ze względu na bogactwo i różnorodność tego rodzaju literackiego, można także mówić o podziale na odmiany liryki. Ta klasyfikacja opiera się na dwóch cechach: tematyce utworów (liryka religijna, miłosna, patriotyczna czy filozoficzna) lub sposobie wypowiedzi osoby mówiącej (liryka pośrednia, bezpośrednia, podmiotu zbiorowego lub inwokacyjna).
Dramat: synteza sztuk
Dramat jest rodzajem literackim, którego pierwotną funkcją było przeznaczenie do inscenizacji. Objawia się to już w konstrukcji tekstu: na pierwszy rzut oka możesz dostrzec dialogi i umieszczone w nawiasach didaskalia informujące o zachowaniach bohaterów, scenografii czy pojawiających się dźwiękach. Chociaż dzieła dramatyczne traktuje się jako pełnowymiarowe utwory literackie, dramat może sięgać dalej i być rodzajem sztuki, łączącej słowo pisane z teatrem.
Gatunkiem dramatycznym jest wywodząca się z antycznej Grecji tragedia oraz mająca taki sam rodowód komedia. Osobno mówi się o dramacie romantycznym – gatunku, który wzbogacili swoimi dziełami tacy autorzy jak Mickiewicz, Goethe, Słowacki i Krasiński. Bardziej współcześni twórcy stawiali na dramat groteskowy – tu warto wspomnieć Tango Mrożka i Kartotekę Różewicza. Do dramatu należy również opera – akcja dramatyczna (liberetto) jest wzbogacona muzyką i odsłuchiwana najczęściej w oryginalnym języku.
Gatunki epickie – wybór na co dzień
Prawdopodobnie najczęściej spotykasz się z gatunkami literackimi pisanymi prozą. Dzieciom czyta się baśnie do poduszki, w szkole spotykasz się z opowiadaniami (może nawet udało Ci się takie napisać), legendami i anegdotami. Niemal w każdym kiosku dostępne są do kupienia powieści: kryminalne, przygodowe, romantyczne. A może sięgasz po fantastykę i science-fiction?
Aby mówić o prozie nie wystarczy uznać, że to tekst pozbawiony rymów. Utwory epickie charakteryzuje narracja, opis świata przedstawionego (czas, miejsce akcji, bohaterowie, fabuła) oraz – najczęściej –zapis prozą. Do wyjątków zaliczymy epopeję i powieść poetycką.
Chociaż rodzaje literackie: epika, liryka i dramat są bardzo pojemnymi pojęciami, to istnieją gatunki, które wymykają się tej – nawet tak podstawowej – klasyfikacji. Łączą w sobie cechy wszystkich rodzajów lub balansują na granicy kilku gatunków literackich. Takie utwory nazywamy synkretycznymi i do takich zaliczyć można ballady i satyry.