Kim był Kartezjusz?
Kartezjusz, właściwie René Descartes, był francuskim filozofem, matematykiem i fizykiem. Przyszedł na świat 31 marca 1596 we francuskim La Haye Touraine. Pochodził ze szlacheckiej rodziny. Początkowo pobierał nauki u jezuitów w La Flèche, a następnie uczył się w Paryżu. Studiował prawo cywilne i kanoniczne na Uniwersytecie w Poitiers. Kontynuował naukę w Bredzie, gdzie uzyskał stopień z inżynierii wojskowej.
Był żołnierzem armii holenderskiej i walczył na wielu frontach, dzięki czemu mógł podróżować po całej Europie. Pracował we Francji i Holandii. W roku 1649 Kartezjusz zamieszkał w Szwecji. Udzielał tam prywatnych korepetycji szwedzkiej królowej Krystynie. Po czasie nabawił się zapalenia płuc. Zmarł w Sztokholmie dnia 11 lutego 1650 roku.
W jakiej epoce żył Kartezjusz?
Kartezjusz to jeden z najwybitniejszych intelektualistów XVII wieku. Jego wkład w filozofię epoki nowożytnej jest niezwykle istotny, zwłaszcza w kontekście racjonalizmu, matematyki oraz kwestii istnienia Boga. Poglądy i teorie kartezjańskie miały ogromny wpływ na dalszy rozwój filozofii, dlatego po dzień dzisiejszy jest uważany za jednego z ojców tej dyscypliny.
Epoka nowożytna trwała od końca XV do końca XVIII wieku. Za jej początek uznaje się upadek Konstantynopola (1453) lub odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (1492), a za koniec wybuch rewolucji francuskiej (1789). Okres ten charakteryzuje się szeregiem istotnych zmian społecznych, kulturowych, naukowych oraz politycznych.
Najsłynniejsze cytaty Kartezjusza
Oto najsłynniejsze cytaty, które przedstawiają główne myśli i idee Kartezjusza. Jego poglądy miały znaczący wpływ na kształtowanie filozofii nowożytnej oraz są nadal cytowane i analizowane w tej dziedzinie:
„Myślę, więc jestem”,
„Nie wystarczy mieć sprawny umysł, trzeba go jeszcze dobrze używać”,
„Istniejesz, więc i wiesz, że istniejesz, a o tym wiesz dlatego, ponieważ wątpisz”,
„Mnogość praw dostarcza często usprawiedliwienia występkom: państwo o wiele lepiej urządzone jest wówczas, gdy ma ich bardzo niewiele, ale w zamian bardzo ściśle przestrzeganych”,
„Kto chce jednym spojrzeniem ująć wiele równocześnie przedmiotów, ten żadnego z nich nie widzi wyraźnie”,
„Żądza wiedzy, wspólna wszystkim ludziom jest chorobą, której nie można uleczyć, ponieważ ciekawość wzrasta wraz z wiedzą”,
„(…) wszystkie rzeczy podpadające pod poznanie ludzkie (…) nie istnieją z pewnością tak odległe, do których nie moglibyśmy dotrzeć, ani tak ukryte, których nie mielibyśmy odkryć”,
„Prawda ma charakter bezwzględny”,
„Iluzoryczna radość jest często warta więcej niż prawdziwy smutek”,
„Czytanie dobrych książek jest niczym rozmowa z najwspanialszymi ludźmi minionych czasów”.
Filozofia Kartezjusza w skrócie
Kartezjusz w swojej filozofii koncentrował się na poszukiwaniu pewności wiedzy poprzez stosowanie odpowiedniej metody, która miała uczynić zdobytą mądrość niepodważalną. Za jej kluczowe pojęcia uznawał jasność i wyraźność. Podstawą myślenia kartezjańskiego stało się znane stwierdzenie „cogito ergo sum” („myślę, więc jestem”), które wynikało z metodologicznego sceptycyzmu. Ten sceptycyzm zakładał, że człowiek, ze względu na ograniczenia zmysłów, nie może być pewien niczego. Pojęcie Boga według uczonego było silnie związane z koncepcją jaźni, a Bóg jako istota doskonała stanowił źródło ludzkiej myśli. Dualizm kartezjański uznawał, że dusza i ciało są odrębnymi i przeciwstawnymi wartościami, z wyjątkiem człowieka, który łączy w sobie rozciągłość ciała i spójność duszy.
Poglądy ojca nowożytnej filozofii szczegółowo
Poglądy Kartezjusza obejmowały szereg istotnych zagadnień, które miały fundamentalny wpływ na rozwój myśli filozoficznej. Będąc jednym z czołowych przedstawicieli racjonalizmu, francuski uczony skupił się na poszukiwaniu pewności i fundamentów dla nauki. Jego podejście rozpoczęło się od odrzucenia i wykluczenia wszelkich przekonań, które nie były całkowicie pewne.
Metoda filozoficzna
Zdaniem Kartezjusza sukces badań naukowych zależy od zastosowania odpowiedniej metody, która ułatwi zdobywanie wiedzy i uczyni ją pewną. Sukces tej metody był uwarunkowany przez dwa pojęcia: jasność i wyraźność. Miały one prowadzić do prostoty, ponieważ tylko proste, jasne i wyraźne rozwiązania były uznawane za właściwe oraz zgodne z prawdą. Za idealną metodę Kartezjusz przyjął matematykę, która opierała się na zrozumiałych i niezaprzeczalnych liczbach, zapewniających klarowne rozwiązania. Metoda matematyczna stanowiła więc solidny fundament poznania.
Cogito ergo sum
Twierdzenie „cogito, ergo sum” Kartezjusza, czyli „myślę, więc jestem”, jest jednym z najbardziej znaczących i wpływowych poglądów filozoficznych w historii. Renatus Cartesius, kwestionując podstawy wiedzy, doszedł do wniosku, że jedynie uświadomienie sobie zwątpienia jest bezwzględnie pewne. Wątpliwości oznaczają niezaprzeczalny dowód na to, że człowiek myśli, nawet jeśli jest w błędzie. To twierdzenie stanowi podstawę dla całej filozofii nowożytnej. Jak zauważa Kartezjusz, sens wszechświata nie leży w materii, ale w pojęciu duszy, która jest świadoma i może istnieć niezależnie od ciała. Idea „myślę, więc jestem” podkreślała podmiotowy charakter istnienia.
Dualizm kartezjański
Kluczowy element filozofii Descartesa stanowi dualizm duszy i ciała. Kartezjusz doszedł do mniemania, że rzeczywistość składa się z dwóch odrębnych rodzajów substancji, które są zupełnie różne i niezależne od siebie. Jest to substancja niematerialna i materialna. Podstawową cechą substancji niematerialnej jest myślenie, a materialnej rozciągłość. Substancje te w świecie organicznym prawie nigdy się nie łączą. Wyjątek stanowi człowiek, w którym dochodzi do konsolidacji rozciągłego ciała i spójnej duszy.
Bóg i myśli
Kartezjusz miał także swoje poglądy na temat Boga i myśli. Jego zdaniem istnienie Boga wynikało z obecności jaźni. Doskonała jaźń nie może istnieć samodzielnie, ponieważ musi posiadać doskonałą przyczynę, a ta przyczyna to nic innego niż sam Bóg. Skoro więc człowiek posiada ideę Boga, to musi istnieć Bóg, który ją w umyśle ludzkim zaszczepił.
Idee wrodzone
René Descartes uważał, że umysł jednostki zawiera pewne idee wrodzone, które nie mogą być uznane za wynik działania przedmiotów świata zewnętrznego, ale stanowią nierozłączne elementy umysłu. Są one proste, jasne i niezależne oraz dostarczają wiedzy pewnej. Kartezjusz zastosował podział idei na trzy grupy:
- wrodzone, z którymi człowiek się rodzi,
- nabyte, przychodzące z podstawowej wiedzy,
- skonstruowane, czyli wykreowane przez nas samych.
Afekty
Teoria afektów według samego Kartezjusza jest związana z jego ogólną filozofią, zwłaszcza z dualizmem umysłu i ciała oraz stanowi istotny element jego rozważań na temat natury ludzkiego doświadczenia emocjonalnego. Myśliciel wierzył, że afekty mają swoje źródło w ciele, ale są odczuwane przez umysł. To ciało, jako substancja rozciągająca się, reaguje na bodźce zewnętrzne i wewnętrzne, co powoduje powstawanie różnych afektów. W systemie Kartezjusza można wyróżnić sześć najważniejszych rodzajów afektów: podziw, miłość, nienawiść, pożądanie, radość i smutek. Według etyki należy panować nad afektami i utrzymywać je w granicach użyteczności.
Filozofia René Descartesa w punktach
Oto główne punkty filozofii Kartezjusza, znanej jako kartezjanizm, przedstawione w formie zwięzłych punktów:
- Problematyka metody – na powodzenie badań naukowych wpływa dobór odpowiedniej metody. Jej sukces zależy od jasności i wyraźności, które prowadzą do prostoty.
- „Cogito ergo sum” – centralna teza Kartezjusza, wyrażająca pewność istnienia poprzez aktywność myślową.
- Dualizm duchowo cielesny – rzeczywistość dzieli się na dwie odrębne substancje: myślącą i rozciągającą.
- Kwestia istnienia Boga i myśli – istota Boga wynika z obecności doskonałej jaźni.
- Idee wrodzone – umysł ludzki posiada pewne idee wrodzone, które nie wynikają z doświadczenia zmysłowego.
- Afekty – emocje mają swoje źródło w ciele, ale są odczuwane przez umysł.
Kartezjusz a nauka
Kartezjusz jako matematyk wprowadził nowy metodyczny sposób do rozwiązywania problemów geometrycznych, znany jako geometria analityczna. Ta innowacyjna metoda opierała się na wykorzystaniu algebraicznych równań do opisu kształtów geometrycznych. Zastosowanie metody kartezjańskiej w geometrii pozwoliło na stworzenie nowego sposobu myślenia o przestrzeni i kształtach, co miało istotne konsekwencje dla sposobu postrzegania rzeczywistości. Myśliciel jest autorem m.in. współrzędnych kartezjańskich i rachunku różniczkowego.
Kartezjusz stał się również jedną z czołowych osób, która obaliła teorię Arystotelesa co do filozofii przyrody. Jej alternatywą stał się mechanicyzm. Myśliciel połączył go z matematycznym opisem przyrody. Jego rozumowaniem cała rzeczywistość składała się z jednolitej materii. Uważał także, że ruch zachodzi w trójwymiarowej przestrzeni, w której żaden punkt nie posiada wyjątkowego statusu. Konsekwencją koncepcji materii była tzw. teoria wirów.
W systemie francuskiego filozofa matematyka zyskuje zatem miano nauki wzorcowej, a inne dyscypliny powinny skoncentrować się na analizie relacji o charakterze liczbowym. Oprócz matematyki i fizyki Kartezjusz zajmował się również chemią, medycyną, optyką, czy też mechaniką.
Najważniejsze dzieła Kartezjusza
„Rozprawa o metodzie” (fr. „Discours de la méthode”) to jedno z najważniejszych dzieł Kartezjusza, powstałe w roku 1637. Traktat filozoficzno-matematyczny dzieli się na sześć części: rozważania dotyczące nauk, reguł metody i zasad moralnych, dowodów na istnienie Boga i duszy ludzkiej, porządku zagadnień fizycznych i medycznych oraz badań przyrodniczych i własnych pobudek filozoficznych. Kartezjusz nawiązuje w nim do antycznej idei sceptyzmu, czyli wysuwa tezę o konieczności poddania w wątpliwość wszystkich istniejących poglądów w celu osiągnięcia pewnej i oczywistej wiedzy.
Kolejnym z istotniejszych pism Kartezjusza są „Medytacje o pierwszej filozofii” (łac. „Meditationes de prima philosophia, in qua Dei existentia et animæ immortalitas demonstratur”). Stanowią one fundamentalną pracę filozoficzną w jego dorobku. Filozof podejmuje refleksję nad istotą ludzkiej wiedzy, istnieniem Boga oraz naturą rzeczywistości.
Ogromne znaczenie ma także traktat o świecie ukończony w 1633 roku, którego filozof nie wydał ze względu na potępienie innego uczonego, Galileusza, przez inkwizycję. Dopiero kilka lat później, ukazał się fragment tego pisma wraz ze wstępem do „Rozprawy o metodzie”, a resztę traktatu opublikowano już po śmierci autora.
Wpływ kartezjanizmu
René Descartes jest określany jako jeden z najbardziej wpływowych uczonych i myślicieli w historii. Jego nauki były szczególnie popularne we Francji i Holandii XVII i XVIII wieku. Zostały one uznane i kontynuowane przez wielu różnych filozofów, matematyków i innych naukowców. W Holandii byli to m.in. Henrik van Roy i Balthasar Bekker, we Francji Claude Cleseleir i Jacques Rohault, a w Niemczech Johannes Clauberg, Elisabeth Simmern van Pallandt i Gottfried Wilhelm Leibniz. Choć byli oni związani z kartezjanizmem, to równocześnie wprowadzali własne koncepcje i często różnili się od siebie w kluczowych kwestiach, dlatego wraz z upływem czasu kartezjanizm ulegał modyfikacjom i ewoluował.
Mimo ogromnego oddźwięku i wpływu jego myśli, poglądy Kartezjusza spotkały się również z krytyką i sceptycyzmem. Niektórzy traktowali jego tezy jako podejrzane, podważając ich obiektywną wartość oraz zasadność. Sceptycyzm wobec twierdzeń Kartezjusza jest istotnym elementem dyskusji filozoficznej, pozostawiając otwartą przestrzeń dla refleksji nad różnymi aspektami jego filozofii nowożytnej.
Podsumowanie
Filozofia Descartesa odegrała kluczową rolę w kształtowaniu nowożytnej myśli filozoficznej i naukowej. Jego podejście do poznania, dualizm, a także wkład w rozwój matematyki i nauk przyrodniczych miały długotrwały wpływ na kolejne pokolenia myślicieli. Sam Kartezjusz został zapamiętany jako osoba wszechstronna i niezwykle kreatywna.