Filozofia Platona - w skrócie i szczegółowo

Platon to jedna z najważniejszych postaci w historii filozofii. Jego poglądy i koncepcje wywarły ogromny wpływ na europejską myśl filozoficzną. Dzięki jego idei, państwu idealnemu i dialogom, jego filozoficzne spuścizny są przedmiotem intensywnych studiów oraz analiz przez licznych filozofów, naukowców i badaczy. W niniejszym artykule przybliżymy filozofię Platona – zarówno w skrócie, jak i w szczegółowych analizach.

Platon – sylwetka filozofa

Platon był wybitnym greckim filozofem, żyjącym w latach 427-347 p.n.e. Pochodził z zamożnej rodziny ateńskiej, miał możliwość otrzymania solidnego wykształcenia. Wykazywał nie tylko zdolności intelektualne, ale również sportowe – stąd nadano mu przydomek „Platon”, co można przetłumaczyć jako „barczysty”. Kształcił się u Sokratesa (ok. 470–399 p.n.e.), a później nauczał Arystotelesa (384–322 p.n.e.). Poglądy Sokratesa odegrały istotną rolę w kształtowaniu myśli filozoficznej Platona.

Po powrocie do Aten, Platon założył Akademię, szkołę filozoficzną w gaju Akademosa, którą kierował przez czterdzieści lat. To właśnie stąd wzięła się nazwa późniejszego typu szkoły wyższej. Jego wpływ na europejską filozofię był ogromny, szczególnie poprzez wprowadzenie idealizmu ontologicznego (metafizycznego), który przetrwał przez ponad dwa tysiące lat. Platon najczęściej praktykował filozofię poprzez rozmowy i wykłady z przyjaciółmi i uczniami w Akademii, również podczas biesiad i uczt. Jego refleksje zapisane zostały w formie literackich dialogów, gdzie często główną postacią był Sokrates.

Filozofia Platona w skrócie

Platońska filozofia skupia się na koncepcji „świata idei” lub „świata materialnego”, gdzie rzeczywistość materialna jest jedynie cieniem lub odbiciem doskonałych, niezmiennych form czy idei. Przykłady takich idei to sprawiedliwość, piękno czy dobro. Platońska teoria poznania opiera się na przekonaniu, że prawdziwe poznanie nie wynika z doświadczenia zmysłowego, ale jest rezultatem intelektualnej refleksji. Platon uważał, że umysł ludzki jest w stanie dostrzegać prawdziwe formy tylko poprzez rozumowanie. W dziele „Państwo” Platon przedstawia koncepcję idealnego państwa, opartego na zasadzie sprawiedliwości i równowagi społecznej. Rządzić państwem doskonałym mają filozofowie-królowie, a społeczeństwo dzieli się na trzy klasy: wytwórcy (rzemieślnicy i rolnicy), strażnicy (wojownicy) oraz rządzący.

Platon w słynnej paraboli „Mit o Jaskini” opisuje sytuację ludzi uwięzionych w jaskini, widzących jedynie cienie rzeczywistości na ścianie jaskini. Metafora ta symbolizuje ludzkie doświadczenie, gdzie większość ludzi widzi jedynie zmysłowe cienie rzeczywistości, a prawdziwa rzeczywistość tkwi w świecie idei. Platon przyrównuje filozofa do człowieka, który śmiało opuścił jaskinię i doświadczył istoty rzeczy w ich autentycznym bycie, czyli ideach.

Platońska filozofia skupia się także na kwestiach etycznych i dialektycznych. Dialogi Platona często prezentują Sokratejski sposób prowadzenia dyskusji, w którym kwestionuje się i analizuje różne poglądy, dążąc do odkrycia prawdy. Platońska etyka jest ściśle związana z ideą dobra i sprawiedliwości, które mają być realizowane w życiu jednostki i społeczeństwa. Filozofia Platona wywarła ogromny wpływ na rozwój myśli filozoficznej i nadal stanowi istotny element dziedzictwa filozoficznego.

Cytaty Platona

Platon przekazał swoje myśli za pomocą dialogów, w których często pojawiają się niezapomniane sentencje. Eksplorował różnorodne tematy, od sprawiedliwości po miłość, podkreślając wagę mądrości i dążenie do ideałów. Oto kilka z nich:

„Podobne rzeczy zawsze się razem trzymają”,

„Zdrowie jest najpierwszym dobrem, uroda drugim, a bogactwo trzecim”,

„Miłość – to tęsknota za wiecznym zjednoczeniem z drugą osobą”

„Rozmawiać i poznawać na tym polega szczęście”

„Mądrość, to uśpić zmysły, a obudzić rozum”

„Najlepsze to życie, które łączy troskę z beztroską”

„Za największego wroga ludzie mają tego, kto mówi im prawdę”

„Rzeczy się stają, idee istnieją”

„Wiedza jest drugim słońcem dla ludzi”

„Rozmawiać i poznawać na tym polega szczęście”

Poglądy Platona szczegółowo

Platon stworzył nowe fundamenty ideologii idealizmu i racjonalizmu, a poprzez swoje zasługi w dziedzinie literatury i pedagogiki wprowadził kluczowe koncepcje, takie jak koncepcja dobra, metoda dialektyczna, teoria idei, teoria sprawiedliwości oraz matematyczna teoria atomów.

Idealizm platoński

Idealizm platoński, propagowany przez Platona, opierał się na fundamentalnym założeniu filozofii Sokratesa dotyczącym pojęć, które zawierają pewną i bezwarunkową wiedzę. Platoniczne idee istnieją w odrębnym świecie, tworząc hierarchię analogiczną do relacji między pojęciami sokratejskimi, sięgając od najniższych do najwyższej idei dobra.

Platon wnioskował, że istnieje tylko jedn byt – Idea, zmieniając tym samym sposób postrzegania rzeczywistości. Rzeczy uznawane wcześniej za realne są według niego jedynie cieniem idei, które pełnią rolę wzorców dla rzeczy. Mimo różnic między światem rzeczy a ideami, ich układ pozostaje taki sam, jako odzwierciedlenie doskonałego świata idei. Co do natury idei, Platon odrzucał możliwość ich fizyczności, argumentując, że są one obecne we wielu rzeczach, co jest niemożliwe dla istot fizycznych. Odrzucał także koncepcję, że idee są bytem psychicznym. Platon podzielił idee na dwie kategorie: idealne tworzywa, wzorce, albo rzeczywistości niepojęte dla ludzi i zatem boskie.

Wielkie Idee i idea miłości

Trzy Wielkie Idee, czyli Dobro, Prawda i Piękno, są również określane jako Wielka Triada Platońska. W obszarze etyki Platon wyrażał przekonanie, że celem ludzkiego życia powinna być realizacja tych idei, a najważniejszym z nich jest Dobro. W centrum hierarchii wartości znajdowała się miłość, którą Platon szczególnie rozwijał w jednym ze swoich najbardziej znanych dialogów, znanym jako „Uczta”.

Miłość platoniczna oznacza, w ogólnym zrozumieniu, to uczucie podniosłe, idealizowane i pozbawione elementów zmysłowych czy seksualnych. W miłości platonicznej centralne miejsce zajmuje głównie więź duchowa, przy jednoczesnym minimalizowaniu istotności aspektów związanych z ciałem. Według Platona miłość służy dotarciu do tej idei, czyli „miłości samej w sobie”.

Teoria państwa idealnego

Dzieło Platona „Państwo” przedstawia teorię państwa idealnego opartego na teorii form idei. Jego zdaniem państwo doskonałe powinno być zbudowane z trzech klas społecznych: wytwórców, strażników i rządzących. Władza w tym państwie miała być sprawowana przez filozofów-królów, którzy osiągnęli najwyższy stopień edukacji i poznania prawdy o formach idei. Platon uważał, że tylko ci, którzy zrozumieli doskonałość Absolutu, mogą sprawiedliwie rządzić społeczeństwem. Filozofowie mieli być wybierani na ten zaszczytny urząd w oparciu o ich zdolności intelektualne oraz moralne. Platon wierzył także, że jednostki w państwie idealnym powinny żyć w społecznościach, gdzie dobro wspólne miało wyższy priorytet niż dobro jednostki. Odrzucał indywidualizm na rzecz wspólnoty, a jednostki miały być przypisane do swoich klas społecznych w oparciu o ich naturalne zdolności i predyspozycje.

Przekaz oralny i pisemny

Zdaniem Platona istnieje coś, czego nie da się ująć w słowa, nie dlatego, że jest to niemożliwe do wyrażenia ani ponadjęzykowe, lecz z racji tego, że osoba pozbawiona doświadczenia i tak nie zdołałaby zrozumieć opisu słownego. Platon zatem uważa, że osoba poważna nie będzie zapisywać lub ujawniać tych kluczowych kwestii ze względu na ryzyko ich zniekształcenia przez zazdrość lub ludzką niezdolność.

Teoria idei

Idea, jako jedyny prawdziwy byt, istnieje niezależnie od rzeczywistości materialnej, a świat materialny stanowi doskonały świat, będący jednocześnie zależnym od niego tworem. Idee są niematerialne, istnieją poza sferą ludzkiej rzeczywistości, stanowiąc odrębny obszar, niepodlegający żadnym zmianom. Pozbawione jakichkolwiek fizycznych części, są wieczne i niezmienne, reprezentując doskonałą egzystencję w każdym aspekcie. Relacje wyższości i niższości istnieją między ideami, tworząc hierarchiczną strukturę w świecie pojęć. Na szczycie tej hierarchii znajduje się idea dobra i piękna.

W ten sposób współistnieją dwa byty, dwa światy. Z jednej strony istnieje doskonały świat idealnych przedmiotów lub idei, a z drugiej niedoskonały, ciągle zmieniający się i przemijający świat poszczególnych rzeczy materialnych. Materialne odbicia idei określa się mianem „ideatum”. Cały świat został ukształtowany na obraz idei, a materia służy jako substancja, istniejąca wiecznie jak same idee. Materia ta była jednak pierwotnie nieokreślona i pozbawiona właściwości, prawie nieistniejąca w porównaniu z ideami. Twórca świata, znany jako Demiurg, ukształtował go tak, aby przypominał idee.

Dialektyka

Dialektyka stanowi istotę filozoficznej myśli Platona, służąc jako narzędzie prowadzące filozofa do zrozumienia najwyższej rzeczywistości, czyli idei dobra. Poznanie dobra nie polega jednak na samej definicji, lecz na przemianie filozofa, na odwróceniu jego duszy. Osoba, która dokonała tego odwrócenia, staje się dialektykiem i jednocześnie synoptykiem. Synoptyk to obserwator, który ujmuje dialektyczne przeciwieństwa jako jedność. Dialektyka zatem reprezentuje „najwyższą filozoficzną metodę”.

Poglądy pitagorejczyków

Platon wykazywał wpływy pitagorejskie w swoich poglądach filozoficznych. Najważniejsze koncepcje w filozofii Platona, które mają korzenie w tradycji pitagorejskiej lub są z nią związane, obejmują:

wędrówkę dusz
powiązanie świata fizycznego z matematycznym
elitaryzm w kontekście filozofii politycznej.

Etyka

Platon poświęcił najwięcej uwagi kwestiom etycznym. Jego podejście do etyki wywodziło się z nauki o duszy, która według niego składała się z trzech głównych elementów: rozumnej, zapalczywej oraz pożądawczej. Rozumna część duszy pełniła rolę fundamentu cnoty mądrości, zapalczywa część stanowiła podstawę cnoty męstwa, a kontrola nad pożądawczością była istotą cnoty rozsądku. W systemie Platona koncepcja harmonijnego połączenia tych trzech elementów duszy pod przewodnictwem rozumu tworzyła fundament cnoty sprawiedliwości. Jego idealistyczne podejście do etyki postrzegało życie moralne jako dążenie do najwyższej idei dobra, opartej na wspomnianych wcześniej czterech cnotach.

Poglądy etyczne Platona ulegały wahaniu. W pewnym okresie wyrażał on postawę ascetyczną, związując idealizm z ascetyzmem orfickim i propagując całkowite wyrzeczenie się dóbr doczesnych. Jego ideałem filozofa był jednostka, która, uniesiona ponad materialnymi sprawami, egzystuje obok nich, zamiast się nimi zajmować. W późniejszym okresie życia zmienił jednak swoje stanowisko, uznając dobra realne za niezbędny element na drodze do osiągnięcia dóbr idealnych. Jego dojrzała teoria etyczna opierała się na trzech głównych tezach:

Dobra tworzą hierarchię.
Szczytem tej hierarchii nie jest żadne dobro rzeczywiste, lecz dobro idealne, czyli idea dobra.
Dobra realne stanowią początek i nieodzowny etap w dążeniu do tego najwyższego dobra.

Dusza

Rozważanie Platonowskie nad istotą duszy stanowi istotny etap w kształtowaniu i rozwijaniu tego pojęcia w filozofii starożytnej. Platon korzysta z wcześniejszych koncepcji dotyczących duszy, rozwijając je w oryginalny sposób. W dialogach można znaleźć liczne fragmenty, które umożliwiają określenie, co dusza reprezentuje, jaką ma strukturę i jaką rolę pełni. Platon stawia duszę i ciało za strukturalne przeciwieństwa. Ponieważ dusza stanowi to, co najlepsze w człowieku, łączy się z nią to, co wyróżnia człowieka spośród innych istot żywych. Platon uznaje, że to dusza jest odpowiedzialna za zdolność rozumowania i poznawania prawdy, a także za moralność i cnotę w postępowaniu człowieka. Dusza decyduje o tym, czy jednostka postępuje zgodnie z zasadami moralnymi i sprawiedliwie, czy też popełnia czyny nieprawości i jest niesprawiedliwa.

Polityka

Według myśli filozoficznych Platona ideałem prawdziwego lidera politycznego jest Sokrates, który jest uznawany za „jedynego prawdziwego polityka”. Platon analizował istniejące systemy polityczne. Jego pogląd zakładał, że rządy elity ewoluują w kierunku rządów ludzi o umiejętnościach, a następnie przechodzą w rządy bogatych, aby ostatecznie ulec przewrotowi na rzecz demokracji, otwierając drogę dla rządów jednostki. Zmiana z arystokracji do timokracji wynikała według niego z niedostatecznej wiedzy strażników. Kolejne degeneracje systemu były rezultatem moralnego upadku obywateli. Platon doświadczył niepowodzenia w próbie wdrożenia swoich idei na Sycylii. Jego koncepcje państwa stanowego później wpłynęły na średniowieczne teorie, gdzie filozofów zastąpili duchowni, a strażników – rycerze.

Estetyka

Podejście Platona do sztuki miało dwuznaczny charakter. Sam łączył w sobie cechy artysty, poety i filozofa. Rozdzielając sztukę wieszczącą od naśladowczej, dokonywał diametralnie różnych ocen. Z jednej strony dostrzegał boski szał oraz widział w poecie boskiego pośrednika, łączącego bogów z ludźmi. Z drugiej strony współdzielił powszechne przekonanie obecne w Grecji, że sztuka, będąca z natury dyscypliną tworzącą przedmioty, nie różni się istotnie od zwykłych umiejętności posiadanych przez rzemieślników.

Filozofia Platona w punktach

Filozofia Platona obejmuje wiele obszarów, a jego myśli można przedstawić w kilku kluczowych punktach:

Dualizm świata – świat idei (świat form, eidos) oraz świat materialny (świat zmysłowy). Według samego Platona oba światy są oddzielone i nawzajem się nie przenikają. Jedynymi wyjątkami od tej reguły są ludzka dusza i Demiurg – boski budowniczy świata. Platon twierdził, że świat idei jest jedynym rzeczywistym światem; wszystko inne uznaje za materialne, przemijające i nietrwałe. Platon przez całe życie szczególnie fascynuje się duszą ludzką, widząc ją jako idealny, niezniszczalny czynnik, który przetrwa po śmierci ciała. Natomiast świat materialny jest niekompletny, zmienny i niedoskonały.
Teoria poznania – W przekonaniu Platona autentyczne poznanie sprowadza się do poznania świata idei, które stanowią prawdziwy byt w przeciwieństwie do złudnych zjawisk. Te idee dostępne są jedynie dla duszy, która sięga po poznanie oparte na rozumie.
Etyka – Etyka Platona koncentruje się na idei doskonałego charakteru i życia opartego na wartościach. Harmonia społeczeństwa osiągana jest poprzez sprawiedliwość, a jednostki powinny dążyć do osiągnięcia doskonałego porządku poprzez rozwijanie cnót moralnych, takich jak mądrość, odwaga, umiarkowanie i sprawiedliwość.
Teoria państwa – Platon uznawał państwo za doskonałą jednostkę społeczną, gdzie rządzić powinna elita filozofów, którzy posiadają mądrość i wiedzę niezbędną do sprawiedliwego kierowania społeczeństwem. Naród dzieli się na trzy stany: wytwórcy (rzemieślnicy i rolnicy), strażnicy (wojownicy) oraz rządzący.
Platonizm – Centralnymi ideami tego nurtu są przekonania o istnieniu rzeczywistości niezależnej od mniemania zmysłów, będącej światem idealnym i doskonałym. Platoniści wierzą, że materialny świat, który postrzegamy zmysłami, jest jedynie cieniem lub odbiciem tego doskonałego świata idei.

Najważniejsze różnice między filozofią Platona a Arystotelesa

Platon i Arystoteles, dwaj wielcy filozofowie starożytnej Grecji, różnili się istotnie w swoich podejściach filozoficznych, zwłaszcza w dziedzinie etyki. Platońska filozofia kładła nacisk na etykę normatywną, gdzie moralność i zasady działania miały swoje źródło w niezmiennych ideach czy formach. Zdaniem Platona sprawiedliwość czy dobro były odwiecznymi, niezmienianymi ideami, a zadaniem człowieka było dążyć do ich poznania i zrealizowania.

W przeciwieństwie do tego filozofia Arystotelesa rozwijała podejście opisowe do etyki, bazujące na analizie rzeczywistej natury człowieka i społeczeństwa. Jego etyka była bardziej ukierunkowana na opisanie cech charakterystycznych dla udanego życia ludzkiego, a nie na odwoływanie się do abstrakcyjnych idei. Arystoteles uważał, że moralność wyłania się z właściwej realizacji ludzkich funkcji i osiągania celów, co było zgodne z naturą człowieka.

W ten sposób, choć obaj filozofowie starali się odpowiedzieć na pytania dotyczące moralności i wartości, ich podejścia były znacząco różne, z jednej strony oparte na ideach niezmienianych (Platon), z drugiej zaś na analizie konkretnej ludzkiej egzystencji (Arystoteles).

Dialogi Platona

Dialogi Platona są uznawane za jedno z najważniejszych dzieł filozoficznych starożytnej Grecji. Są napisane w formie dialogów, co oznacza, że przedstawiają rozmowy między różnymi postaciami. Zazwyczaj głównym bohaterem dialogów jest Sokrates, który prowadzi dyskusje z innymi postaciami na temat ważnych kwestii filozoficznych, takich jak sprawiedliwość, piękno, prawda czy istota człowieka.

Platon w dialogach często używał różnych formy argumentacji, Sokrates stosował metodę pytań i odpowiedzi, znaną jako elenchus, aby prowadzić rozmowę i doprowadzić do lepszego zrozumienia danego zagadnienia. Dialogi te stanowią zarówno przemyślenia filozoficzne, jak i narzędzie do rozwijania myśli i analizy różnych problemów. Najbardziej znane pisma Platona to m.in. „Uczta”, „Państwo”, „Fedon”, „Fajdros” czy „Obrona Sokratesa”. Każdy z tych dialogów koncentruje się na innej tematyce, ale wspólnie tworzą obszerną panoramę myśli filozoficznej starożytnej Grecji.

Dziedzictwo Platona

Platońska teoria idei i bytu wywarła ogromny wpływ na rozwój filozofii po jego śmierci. Jego idee dotyczące poznania, rzeczywistości oraz moralności kontynuowały inspirację dla kolejnych pokoleń filozofów, którzy adaptowali oraz rozwijali jego koncepcje filozoficzne. Jego idee odnajdują odzwierciedlenie w literaturze, sztuce, a także w teologii i filozofii nauki. Platońskie idee kontynuują inspirację dla badaczy z różnych dziedzin, kształtując ich podejście do poznania oraz rzeczywistości.

Interpretacje Platona w późniejszych epokach przekształciły jego dziedzictwo intelektualne, kontynuując dyskusje nad jego koncepcjami oraz adaptując je do nowych kontekstów filozoficznych. Jego filozoficzne spuścizny znajdują się wciąż w centrum zainteresowania badaczy oraz stanowią przedmiot intensywnych studiów akademickich.

Niepisana nauka Platona to teorie metafizyczne, które zostały przekazane przez jego uczniów oraz inne postacie starożytnej filozofii, ale nie zostały bezpośrednio sformułowane w jego pismach. Istnieje przekonanie, że Platon przekazał te doktryny ustnie swoim uczniom, w tym Arystotelesowi, w ramach nauki w Akademii. Platon uważał, że niektóre elementy swoich nauk nie nadają się do otwartej publikacji, gdyż ich złożoność mogłaby prowadzić do błędnych interpretacji. Ze względu na to, że teorie te nie byłyby adekwatnie zrozumiane czy wyjaśnione na piśmie, Platon ograniczył się do przekazywania ich ustnie bardziej zaawansowanym uczniom, głównie w środowisku Akademii.

Podsumowanie

Filozofia Platona, starożytnego greckiego filozofa, koncentruje się na poszukiwaniu prawdy, sprawiedliwości i doskonałej idei. Jego teoria form, znana jako teoria idei, głosiła istnienie abstrakcyjnych, niezmiennych i doskonałych form, które są rzeczywistością wyższą niż świat materialny. Choć Platon różnił się od chrześcijaństwa pod względem naukowym, zdobył wielu wielbicieli wśród chrześcijańskich myślicieli. Ci cenili jego filozofię jako coś, co przemawia do serca.