Motywy literackie – definicja, przykłady, omówienie

nauczycielka w klasie - motywy literackie

Przygotowania do egzaminu dojrzałości potrafią wzbudzić wiele obaw, jednak dobra baza najważniejszych pojęć powinna zapewnić duży komfort w podchodzeniu do matury. W tym artykule odpowiemy na jedne z najważniejszych pytań dotyczących obowiązkowego materiału z języka polskiego. Co to jest motyw literacki i dlaczego przed egzaminami będziesz o nim często słyszeć na lekcjach polskiego? Czym się różni od toposu oraz jak poprawnie szukać motywów w najważniejszych lekturach? Rozwiejmy wątpliwości!

Motywy literackie a matura podstawowa

Solidne przygotowanie z motywów literackich pozwala dobrze podejść do rozwiązywania zadań na maturze podstawowej (włącznie z rozprawką lub analizą wiersza), rozszerzonej oraz na egzaminie ustnym – jeśli wylosowane pytanie będzie dotyczyło literatury i innych tekstów kultury. Z pewnością warto przed maturą zastanowić się, jakie motywy literackie znasz oraz już w czasie nauki umiejętnie przypisywać je do znanych dzieł – nie tylko lektur, ale i seriali, filmów, obrazów czy spektakli teatralnych.

Czym są motywy literackie?

Motyw miłości, śmierci, podróży, buntu, labiryntu – czy nasuwają Ci się sytuacje znane z książek, w których bohaterowie kogoś kochali, tracili życie lub zmagali się ze śmiercią bliskich? A może udawali się do dalekich krain, łamali konwenanse, byli uwikłani w sytuację bez wyjścia lub całkiem dosłownie – szukali skarbu w labiryncie?

Każdy z tych tematów (i setki innych) jest motywem literackim. Są to więc powtarzalne wątki, sposoby mówienia o zjawiskach, uczuciach, miejscach, przedmiotach czy wydarzeniach. Najważniejszymi motywami będą te, które pojawiają się w literaturze najczęściej oraz są wielowymiarowe. Oto kilka przykładów:

  • motyw miłości – znany z najstarszych poematów, pieśni czy mitów. Możemy mówić o miłości romantycznej, nieszczęśliwej, rodzicielskiej, platonicznej czy o miłości do ojczyzny (a także wielu innych). Motyw miłości w różnych odsłonach znajdziesz w każdej z lektur, jakie musisz przeczytać przed maturą.
  • Motyw miasta – szczególnie istotny w literaturze pozytywistycznej. Opisy miast, odczucia bohaterów w związku z ich architekturą, klimatem czy społeczeństwem można znaleźć choćby w powieści Lalka.
  • Motyw szatana – na ile sposobów może być przedstawiana jedna postać? Wystarczy przeanalizować obrazowanie diabła w sztuce. Woland z Mistrza i Małgorzaty, Mefistofeles z Fausta, trójgłowy Lucyfer z Boskiej komedii czy biblijna postać węża – motyw szatana to doskonały przykład na to, jakim reinterpretacjom poddawany jest wciąż ten sam temat.
  • Motyw pieniędzy – o ile wyobrażenie pieniądza pozostaje podobne na przestrzeni wieków, tak mogą one zupełnie inaczej wpływać na działania bohaterów, ich dążenia i pragnienia. Ukochana Gustawa z Dziadów porzuca go dla bogatego mężczyzny, Ebenezer Scrooge daje się niemal całkowicie strawić pragnieniu posiadania, Stanisław Wokulski próbuje bogactwem zapewnić sobie względy Izabeli, a z Biblii znamy taki frazeologizm, jak „wdowi grosz” – i historię kobiety, która do świątynnej skarbony wrzuciła wszystkie swoje pieniądze, czyniąc tym samym najbardziej wartościową ofiarę.

Topos a motyw – jak je rozróżniać?

Każdy topos jest motywem literackim, ale nie każdy motyw – toposem. Topos w sztuce jest utrwalony, przewija się w bardzo podobnej postaci w kolejnych dziełach. To – w porównaniu do motywów – o wiele bardziej konkretny, zawężony temat. Przykładem może być topos Arkadii, czyli krainy wiecznego szczęścia. W sztuce Arkadia zaczęła się pojawiać na XVI-wiecznych obrazach. Innym jaskrawym przykładem, jest theatrum mundi – topos świata jako teatru. Zgodnie z tym wyobrażeniem, ludzie na scenie życia odgrywają zaplanowane role. Mistrzem marionetek jest Bóg.

Motywy literackie w najważniejszych lekturach

Powtarzając treści do matury lub najbliższy sprawdzian, zwróć uwagę na motywy z najważniejszych lektur szkolnych ze szkoły średniej.

Motywy literackie w Panu Tadeuszu – przykłady:

  • motyw miłości, zarówno tej tragicznej, między członkami skonfliktowanych rodów (Jacek Soplica i Ewa Horeszkówna), jak i spełnionej (Tadeusz i Zosia),
  • motyw szlachty – opisy zwyczajów, tradycji, wartości, różnic między szlachcicami oraz poważnych wad, włącznie z pijaństwem czy wybuchowością,
  • motyw konfliktu – między rodem Horeszków i Sopliców,
  • motyw tańca i muzyki – w utworze znajdują się opisy koncertów oraz ślubnego poloneza.

Wesele – motywy literackie:

  • motyw tańca – w Weselu chocholi taniec odbywa się na granicy snu i jawy, stanowiąc jednocześnie przykład oniryzmu.
  • motyw poety i poezji – rola twórczości poetyckiej jest często dyskutowana w literaturze. W przypadku Wesela od poety oczekuje się pisania ku pokrzepieniu serc, mobilizowania do walki o Ojczyznę.

Lalka – motywy literackie w powieści Prusa:

  • motyw nauki – Ochocki, którego ogromnym marzeniem jest przyczynić się do naukowych odkryć, entuzjastycznie opowiada o naukowym środowisku,
  • motyw awansu społecznego – dotyczy to postaci Wokulskiego, którego decyzje życiowe, praca i przedsiębiorczość wyniosły na wyżyny życia społecznego.