Co to jest satyra?

satyra

Czym jest satyra? Definicja słownikowa opisuje tym terminem gatunek literacki, do którego zaliczyć można parenetyczne utwory wierszowane. Brzmi to nieco enigmatycznie? Czytaj dalej, a dowiesz się, co to jest satyra, jak ją rozpoznać, a także poznasz autorów najważniejszych tekstów satyrycznych wszech czasów!

Satyra jako gatunek literacki

Chcąc określić cechy gatunkowe satyry, warto zacząć od początku, czyli od nazwy. Termin “satyra” pochodzi od łacińskiego słowa “satura”, które oznacza mieszaninę lub pełne naczynie. Jest gatunkiem synkretycznym, łączącym w sobie cechy trzech rodzajów literackich: dramatu, epiki i liryki. W satyrze obecne są monologi lub dialogi – podobnie jak w komediach i tragediach, może pojawić się narrator i fabuła, a cały utwór przybiera wierszowaną formę.

Te cechy satyry – chociaż są dla niej typowe – nie stanowią o esencji tego gatunku. To krytyka niepożądanych społecznie cech, polityki, obyczajów czy idei w sposób prześmiewczy, jaskrawy i karykaturalny pozwalają odróżnić utwory satyryczne od innych tekstów synkretycznych. Dydaktyczny charakter satyry nie polega więc (a w każdym razie – nie tylko) na pochwale właściwych zachowań, ale na obnażaniu występków i wad natury ludzkiej lub całych systemów.

Satyra – historia gatunku

Utwory satyryczne wychodziły spod piór starożytnych Greków i Rzymian już ponad 2000 lat temu. Tworzył je m.in. rzymski poeta Horacy. Jego utwory cechuje uniwersalny przekaz, oscylujący wokół życia codziennego i społecznego. Satyry Horacego to dzieła niezwykle kunsztowne, cechujące się wybitną harmonią formy i treści. Podobnie jak epopeje Iliada i Odyseja Homera, satyry zostały napisane heksametrem daktylicznym. Jest to restrykcyjny rodzaj metrum, wymagający mistrzowskiego warsztatu literackiego.

Satyry cieszyły się popularnością również w epice klasycyzmu. To właśnie w dobie oświecenia nastąpił rozkwit gatunku w Polsce – a to za sprawą Ignacego Krasickiego. Ponadczasowe treści ubrane w artystyczną formę pozwalają wysnuć śmiałe wnioski na temat problemów XVIII-wiecznej Polski i przedstawicieli szlachty. Dzieła Krasickiego wyróżniają się badawczym spojrzeniem na wiele obszarów życia politycznego i społecznego, nie brakuje też kontrastowych zestawień z wartościowymi tradycjami, wielkimi przodkami i chwalebną historią kraju.

Współcześnie satyry, reprezentujące podobne cechy co oświeceniowe dzieła dydaktyczne, są raczej zjawiskiem marginalnym. Wśród twórców sięgających w swoich utworach po cechy satyry można wyróżnić Mrożka, Gombrowicza, Tuwima czy Różewicza, jednak tradycyjnie rozumiany termin “satyra” zastępuje tu “groteska”, “komedia”, czy “parodia”. Zasadność mówienia o współczesnej satyrze jest przedmiotem sporu wśród literaturoznawców. Większość badaczy gatunku skupia się na satyrach staropolskich i oświeceniowych.

Satyra: najważniejsze dzieła Krasickiego

Wiedząc już, co to jest satyra, jak wygląda historia gatunku oraz znając najważniejsze cechy, warto poświęcić chwilę na zapoznanie się z najważniejszymi dziełami polskiego autora satyr – Krasickiego. W porównaniu do Horacego, Krasicki podejmuje o wiele odważniejszą i wzbudzającą wiele kontrowersji tematykę.

Satyra Do króla jest wycelowana w sarmatyzm, czyli kulturę i sposób życia polskiej szlachty XVIII wieku. Krasicki stosuje ironię – przedstawia zarzuty wobec króla Stanisława Augusta, wyliczając jego cechy, wydające się neutralne lub pozytywne: młody wiek, zainteresowanie nauką, polskie pochodzenie. Okazuje się jednak, że nie są to poglądy podmiotu lirycznego, ale szlachty – podmiot chce w ten sposób ukazać niedorzeczność tych oskarżeń, zdemaskować bezmyślne postępowanie sarmatów i wyrazić wsparcie dla młodego króla.

Warto zwrócić uwagę również na dzieło Świat zepsuty. Ono z kolei obrazuje upadek moralny współczesnego podmiotowi lirycznemu świata. Wyraźna tęsknota do przeszłości wyrażona jest w dialogu z przodkami. Utwór ten wyróżnia się na tle pozostałych dzieł z tomu Satyr – Krasicki kreuje w nim wizję ponurego, zniszczonego i zaniedbanego państwa o wiele poważniejszym tonem.