Jedną z kluczowych kwestii w gramatyce języka polskiego są części zdania. Części zdania to elementy tworzące podstawową jednostkę składniową, czyli zdanie. Składają się z kilku części mowy, z których każdy odpowiada na określone pytania. Zapoznaj się z najważniejszymi informacjami dotyczącymi części zdania. Odkryj, jakie są części zdania, na jakie pytania odpowiadają i jaką pełnią funkcję w konstrukcji zdania.
Jakie są główne części zdania?
Części zdania to podstawowe elementy, z których składa się zdanie. Elementy te mogą być przedstawione jednym wyrazem lub związkiem wyrazowym. Wyróżniamy pięć podstawowych części zdania:
- Podmiot – bezpośrednio związany z orzeczeniem,
- Orzeczenie – określa podmiot,
- Przydawka – opisuje podmiot i części zdania wyrażone rzeczownikiem,
- Dopełnienie – określa orzeczenie,
- Okolicznik – określa orzeczenie.
Części zdania – charakterystyka
Części zdania pełnią różnorodne funkcje w konstrukcji językowej, umożliwiając wyrażanie relacji, określanie roli poszczególnych elementów oraz budowanie struktury zdania.
Podmiot
Podmiot to część zdania, która określa wykonawcę czynności, może być nim osoba, zwierzę, przedmiot lub zjawisko abstrakcyjne. Podmiot, podobnie jak rzeczownik, odpowiada na pytania: Kto? Co?
Rodzaje podmiotu:
- Podmiot gramatyczny – określony rzeczownikiem albo zaimkiem w mianowniku, np. Mleko jest w lodówce.
- Podmiot logiczny – określony rzeczownikiem lub zaimkiem, występuje w zdaniach oznaczających nadmiar, niedobór, brak, zaprzeczenie czy nieobecność, np. Nie ma soku.
- Podmiot szeregowy – składa się z co najmniej dwóch wyrazów, które mogą być rzeczownikami lub zaimkami występującymi w mianowniku, i są one połączone zarówno przecinkami, jak i spójnikami, np. Gruszki i jabłka są najlepszym dodatkiem do ciast.
- Podmiot domyślny – nie jest wyrażony wprost, można się go domyślić, np. Byłam w sklepie (ja byłam).
- Podmiot zerowy – występuje w zdaniu pozbawionym konkretnej osoby lub przedmiotu. To zdanie, w którym brak jest określonego podmiotu, np. Pada deszcz.
Orzeczenie
Orzeczenie w zdaniu informuje, co robi podmiot. Odpowiada na pytania dotyczące czynności: Co robi? Podobnie jak czasownik, określa czynność lub stan. Rodzaje orzeczeń:
- Orzeczenie złożone (imienne) – składa się z dwóch elementów: orzecznika oraz łącznika. W roli orzecznika może występować: rzeczownik, zaimek rzeczowny, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, przysłówek i wyrażenia przyimkowe. Przykład: Kiedyś zostanę mistrzem. (zostanę – łącznik, mistrzem – orzecznik przymiotnikowy)
- Orzeczenie czasownikowe (proste) – występuje w postaci czasownika w formie osobowej lub nieosobowej (kończącej się na -no lub -to). Może być też wyrażone za pomocą czasownika nieosobowego, np. można, należy, trzeba. Przykład: Pies szczeka.
Przydawka
Przydawka, jako element składni zdania, określa rzeczownik. Jej funkcja polega na precyzyjnym określeniu rzeczownika, co może nastąpić poprzez użycie różnych form gramatycznych, takich jak rzeczowniki, przymiotniki, zaimki lub liczebniki. Przydawka odpowiada na pytania: Jaki? Jaka? Jakie? Który? Która? Które? Czyj? Czyja? Czyje? Ile? Z czego?
Rodzaje przydawki:
- Przydawka przymiotna – odpowiada na pytania przymiotnika, wyrażona jest rzeczownikiem, zaimkiem przymiotnym, imiesłowem przymiotnikowym, przyimkiem lub liczebnikiem, np. mój pies, ciekawa książka, drugie śniadanie.
- Przydawka dopełniaczowa – wyrażona jest rzeczownikiem w dopełniaczu, np. kot Ani, przyjaciele rodziców, dzieło Sienkiewicza.
- Przydawka rzeczownikowa – wyrażona rzeczownikiem, służy do doprecyzowania wyrazu określanego, np. wielki pies, gorąca kawa, złoty medal.
- Przydawka przyimkowa – określona wyrażeniem przyimkowym, czyli połączeniem przyimka najczęściej z rzeczownikiem, np. wróciłem z pracy, książka na stole, spacer w parku.
Dopełnienie
Dopełnienie określa orzeczenie i odpowiada na pytania dotyczące przypadków, z wyjątkiem pytań dotyczących mianownika i wołacza. Zazwyczaj, dopełnienie składa się z rzeczownika lub wyrażenia przyimkowego. Wyróżniamy dopełnienie bliższe i dalsze. Dopełnienie bliższe występuje, gdy przy zmianie ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem, np. Basia czyta książkę. – Książka jest czytana przez Basię. Dopełnienie dalsze występuje, gdy przy zmianie zdania ze strony czynnej na bierną, nie staje się podmiotem, często po prostu nie pojawia się w stronie biernej. Na przykład, zdanie „Popatrz na mnie” (dopełnienie dalsze), nie ma swojego odpowiednika w stronie biernej, gdzie bezokolicznik może pełnić rolę dopełnienia dalszego.
Okolicznik
Okolicznik opisuje okoliczności wykonywanej czynności, czyli orzeczenia. Okoliczniki dzielimy na:
- okolicznik czasu (Kiedy? Od kiedy? Do kiedy?) – Od piątku mam urlop.
- okolicznik miejsca (Gdzie? Dokąd? Skąd? Którędy?) – Kasia czyta książkę w parku.
- okolicznik sposobu (Jak? W jaki sposób?) – Zorganizujesz te zadania starannie.
- okolicznik celu (Po co? W jakim celu?) – Organizujemy to spotkanie w celu omówienia ważnych kwestii.
- okolicznik przyczyny (Dlaczego? Z jakiej przyczyny?) – Jesteś taki zmęczony z powodu braku snu.
- okolicznik warunku (Pod jakim warunkiem?) – Przyjedź do nas, ale nie przynoś psa.
- okolicznik przyzwolenia (Mimo czego? Mimo co?) – Poszliśmy na spacer pomimo deszczu.
- okolicznik stopnia i miary (Jak bardzo?) – Bardzo podoba ci się ten nowy film.
Główne części zdania: orzeczenie i podmiot
Najważniejszą częścią zdania jest orzeczenie, bez którego zdanie nie miałoby sensu. Innymi słowy, to właśnie orzeczenie nadaje zdaniu sens. Chociaż istnieją zdania, w których brakuje podmiotu (przykłady takich zdań to: „Zaczęło padać”, „Zrobiono to celowo”. „Boli mnie głowa”.), to obecność orzeczenia jest konieczna. W zdaniu pojedynczym – zawsze występuje jedno orzeczenie.
Czasami podmiot i orzeczenie określa się jako główne składniki zdania, ponieważ do skonstruowania zdania wystarczy podmiot i orzeczenie. Oto kilka przykładów:
- Studenci uczą się. – podmiot: studenci, orzeczenie: uczą się.
- Kasia śpiewa. – podmiot: Kasia, orzeczenie: śpiewa.
- Woda płynie. – podmiot: woda, orzeczenie: płynie.
- Kot drapie. – podmiot: kot, orzeczenie drapie.
Aby utworzyć zdanie, wystarczy samo orzeczenie:
- Stój.
- Pada.
- Czekaj.
- Tańczymy.
W większości przypadków podmiot i orzeczenie występują wśród innych elementów zdania, które pozwalają nam poznać dodatkowe szczegóły (zarówno dotyczące podmiotu, jak i orzeczenia). Przykłady:
- Ania pojechała do sklepu. – podmiot: Ania, orzeczenie: pojechała.
- Idę dziś do szkoły. – podmiot domyślny: ja, orzeczenie: idę.
- Tomek i Kasia są w parku. – podmiot zbiorowy, orzeczenie: są.
Przydawka, dopełnienie, okolicznik
Jeśli mówimy o przydawce, należy pamiętać, że zawsze odnosi się ona do rzeczownika, co widać na przykładach poniżej:
- Szybki samochód. – Jaki? Szybki.
- Drugim samochodem w tym rzędzie jest samochód dziadka. – Który? Drugi.
- Czerwony samochód jest Tomka. – Czyj? Tomka.
Przydawka odpowiada na pytania: jaki? który? czyj?
Okolicznik i dopełnienie określają czasownik, czasem również przymiotnik lub przysłówek. Te elementy zdania są dość odrębne od siebie i łatwo odróżnić je. Dopełnienie odpowiada na pytanie przypadków, natomiast okolicznik na pytania jak? gdzie? kiedy?
Przykłady zdań z dopełnieniem:
- Mama potrzebuje mąki i jajek do ciasta. – Czego? Mąki i jajek.
- Idę na imprezę z Basią. – Z kim? Z Basią.
- Widziałem mojego sąsiada na ulicy. – Kogo? Sąsiada.
Przykłady zdań z okolicznikiem:
- Szybko biegłem na przystanek autobusowy. – Jak? Szybko.
- Czekałem na Ciebie w parku. – Gdzie? W parku.
- Wczoraj byłam na urodzinach u Zosi. – Kiedy? Wczoraj.