Filozofia Arystotelesa - opis poglądów myśliciela

Kim był Arystoteles? Najważniejsze informacje

Arystoteles to grecki filozof działający w IV wieku p.n.e. Uważa się go za jednego z najwybitniejszych myślicieli w historii filozofii. Jego wpływ na rozwój filozofii był niezwykle znaczący, przyczyniając się do ugruntowania podstaw nauki filozoficznej. Arystoteles przyjmował nauki u Platona, lecz jego poglądy różniły się znacząco od swojego nauczyciela, co zaowocowało stworzeniem własnego systemu filozoficznego, zwanego arystotelizmem. Przyczynił się także w rozwoju logiki i nauk przyrodniczych, a w szczególności fizyki, astronomii oraz biologii.

Gdzie urodził się Arystoteles? Kiedy żył? Krótka biografia

Arystoteles urodził się w roku 384 p.n.e. w Stagirze. Od tego miejsca jest nazywany również Stagirytą. Pochodził z rodziny lekarzy. Jego rodzice zmarli, gdy był jeszcze dzieckiem, dlatego zaopiekowali się nim krewni z Azji Mniejszej. W wieku 17 lat został posłany do Akademii Platońskiej w Atenach, gdzie spędził kolejne 20 lat swojego życia. Początkowo był studentem, następnie asystentem Platona, a ostatecznie stał się niezależnym wykładowcą. Mimo to, po śmierci swojego mistrza nie objął kierownictwa nad akademią, gdyż jego przekonania zaczęły coraz bardziej różnić od tego, co głosiła filozofia Platona, więc Arystoteles poszukiwał swojej drogi.

Filozof powrócił do Azji Mniejszej i założył tam własną szkołę filozoficzną wraz z Ksenokratesem, który także pochodził spośród uczniów Platona oraz z miejscowymi akademikami Erastosem i Koriskosem. W kolejnych latach był nauczycielem na dworach różnych władców. Uczył m.in. Aleksandra III Macedońskiego. Następnie przybył do Aten i założył konkurencyjną do Akademii szkołę filozoficzną zwaną „Lykejon”, od której pochodzi późniejsza nazwa „liceum”. Była ona wspierana przez Aleksandra Macedońskiego. Po śmierci króla, Filozofa nazwano bezbożnikiem i wygnano z miasta. Osiadł wówczas na wyspie Eubea w Chalkis. Śmierć Arystotelesa nastapiła w roku 322 p.n.e.

Filozofia Arystotelesa w skrócie

Najwyższym dobrem i celem według Arystotelesa było szczęście. Jego przekonanie zakładało, że pozyskanie szczęścia możliwe jest poprzez rozwinięcie istotnej cechy, jaką jest rozum. Przez tę zdolność człowiek może poznawać i kształtować swoje życie.

Teoria greckiego myśliciela poruszała również zagadnienia dotyczące moralności i etyki. W jego przekonaniu człowiek powinien kierować swoim życiem zgodnie z określonymi cnotami. Cnoty te można interpretować jako gotowość do podejmowania działań zgodnych z rozumem, która wybiera złoty środek pomiędzy skrajnymi możliwościami. Jest to tzw. teoria złotego środka.

Arystoteles twierdził także, że każda substancja składa się z materii i formy, gdzie materia wypełnia przestrzeń, zaś forma odpowiada za kształtowanie poszczególnych części materii. Poprzez to tłumaczył przemiany zachodzące w świecie oraz rozwój istot żywych i pojęć metafizycznych.

Filozofia Arystotelesa szczegółowo

System filozoficzny Arystotelesa to kompleksowy zbiór poglądów i teorii filozoficznych, które obejmowały różnorodne dziedziny, takie jak metafizyka, etyka, logika, polityka czy fizyka. Jego system był zintegrowany i spójny, co wyróżniało go spośród innych filozoficznych koncepcji tamtych czasów i stanowiło podstawę dalszego rozwoju filozofii. Stagiryt tworzył filozofię, która łączyła różnorodne aspekty bytu oraz ludzkiego poznania. Jego podejście zakładało kompleksowe ujęcie istnienia i roli człowieka w świecie, co stanowiło istotną część jego myśli filozoficznej.

Logika

Arystoteles uważał, że każdy człowiek rodzi się z niezapisanym umysłem, który uzupełnia się myślami na podstawie codziennych doświadczeń życiowych. Jednakże po czasie ludzkie myśli zaczynają żyć własnym życiem i dlatego dochodzi do różnych dziwactw. Za ich uporządkowanie miała odpowiadać stworzona przez niego nauka zwana logiką. Wyprowadzała ona stan faktyczny z jego przyczyn.

Kluczowy element logiki arystotelesowskiej obejmuje pojęcie, które odpowiada istniejącej w świecie rzeczywistym kategorii. Pojęcia są przedstawieniem myślowym tego, co rzeczywiste i co stanowi własność całego gatunku. Stały się one podstawą do tworzenia sądów, którym można przypisać prawdziwość lub fałsz. Filozof przedstawił reguły wnioskowania, jako związku między różnymi sądami, a szczególnie teorię sylogizmów – związku dwóch zdań z trzecim.

Etyka

Główne założenia etyki Arystotelesa polegały na rozwijaniu cnot moralnych i dążeniu do osiągnięcia harmonii w życiu oraz społeczeństwie, czyli zdobyciu złotego środka. Złoty środek oznacza unikanie skrajności i dążenie do umiaru w postępowaniu oraz podejmowaniu decyzji. Człowiek nie powinien ignorować żądz, ale także nie może się im podporządkowywać i ulegać. W teorii poznania docenia się zarówno rozum, jak i zmysły.

Filozof postrzegał dobro i cnotę jako dążenie do doskonalenia własnej istoty, czyli duszy. Kiedy dusza osiąga optymalną formę, dostosowaną do konkretnej jednostki, ta jednostka zdobywa trwałe szczęście i cnotę. Dusze ludzkie są niepowtarzalne, co sprawia, że to, co jest korzystne dla jednej osoby, nie musi być równie korzystne dla innej. Zatem pozyskanie dobra jest subiektywne i uzależnione od wielu zmiennych. Dlatego próba stworzenia idealnego społeczeństwa w celu zapewnienia szczęścia wszystkim stanowi iluzję.

Metafizyka

Podstawowym założeniem postaci Arystotelesa była teoria materii i formy. Uczony definiował istnienie i rozwój wszystkiego, co istnieje, poprzez koncepcje materiału i formy. Ich stosunek określa cechy danej rzeczy, a w przypadku istot żywych ich celowy charakter. Pogląd ten, zwany jest hilemorfizmem.

Stagiryt uważał także, że każdy efekt ma swoją przyczynę, a wiedza jest osiągana poprzez analizę tych przyczyn. Stąd powstała arystotelesowska teoria czterech przyczyn z podziałem na:

przyczyna materialna – każda rzecz powstaje z materii,
przyczyna formalna – powstaje poprzez uformowanie materii przez formy,
przyczyna sprawcza – powstanie rzeczy jest czynnikiem zmiany lub ruchu,
przyczyna celowa – musi stanowić cel lub cel ruchu.

Analizując pierwszą przyczynę, Arystoteles wnioskował na istnienie ducha poruszającego światem, jak dusza porusza ciałem. Hierarchia bytów odzwierciedla jego zainteresowanie strukturą rzeczywistości i różnymi poziomami istnienia. Filozof zakłada, że różne byty są ułożone hierarchicznie, a zrozumienie tej hierarchii jest kluczowe do pełnego poznania rzeczywistości.

Filozofia przyrody

Filozofia przyrody Arystotelesa zajmuje się badaniem struktury, funkcji i przyczyn zjawisk przyrodniczych. Jego podejście do tej nauki różni się od wcześniejszych filozofów. Stworzył on systematyczną teorię przyrody, opartą na obserwacjach i analizie konkretnych obiektów, która miała ogromny wpływ na rozwój nauk przyrodniczych. Jego podstawową pracą z tego zakresu jest „Fizyka”.

Zdaniem filozofa wszelkie rzeczy składają się z dwóch momentów – aktu i możności (potencji). Koncepcja ta stanowi istotny element nauki o ruchu i zmianie. Zmiana to pojęcie ogólne, a ruch to rodzaj zmiany odnoszony do kategorii miejsca. Arystoteles doszedł do wniosku, że ruch dotyczy różnych kategorii w różnym stopniu. Jednak niektóre z kategorii nie podlegają ani ruchowi, ani zmianie, ale są własnościami lub rodzajami ruchu.

Arystoteles dokonał także podziału wszechświata na podksiężycowy i nadksiężycowy. Podksiężycowy obejmował wszystko poniżej księżyca, a na jego obszarze zachodziły ruchy i zmiany. Nadksiężycowy obejmował wszystko ponad sferą księżyca, czyli gwiazdy, planety i sfery niebieskie. Były one doskonałe i niezmienne.

Stagiryt jest uważany za jednego z pierwszych biologów w historii. Jego prace w tym zakresie zawarte są głównie w dziełach pt. „O częściach zwierząt” i „Historia animalium”. Mają one charakter witalistyczny. Oznacza to, że dusza rozumna odpowiada za odróżnienie organizmów żywych od reszty rzeczywistości. Są trzy rodzaje duszy:

dusza wegetatywna,
dusza zmysłowa,
dusza rozumna (podziałem na rozum bierny i czynny).

Filozofia społeczna i polityczna

Stagiryta zajął się również filozofią społeczną i polityczną. Jego zdaniem państwo to naturalna forma społeczeństwa. Za podstawową jednostkę społeczną uważał rodzinę, która opierała się z kolei na małżeństwie. Następnie rodziny tworzyły gminy, a gminy państwa.

Rozróżniał trzy formy rządów, których rządy były sprawowane dla dobra ogółu (monarchia, arystokracja i politeja), oraz trzy z rządami sprawowanymi dla korzyści rządzących (tyrania, oligarchia i demokracja). Każda z tych form miała swoje wersje pozytywne i negatywne, a dla niego najlepszą formą rządu było mieszane państwo. Nie istniał żaden absolut.

Arystoteles był przekonany, że jednym z zadań państwa jest umożliwienie jednostkom osiągnięcia szczęścia, które stanowi cel każdego życia ludzkiego. Zatem wspólnota polityczna powinna sprzyjać rozwojowi cnót moralnych u obywateli. Również rządzący mają obowiązek dbać o swoją edukację i kierować się „złotym środkiem”. Aby osiągnąć cnoty, państwo musi przestrzegać prawa naturalnego, czyli być zgodne z naturą człowieka.

Filozofia Arystotelesa w punktach

Poglądy Arystotelesa miały ogromny wpływ na rozwój myśli filozoficznych. Oto kluczowe punkty rozumowania filozofa:

Człowiek ma uprawnienie do zaznajomienia się z prawami i zasadami rządzącymi światem.
Powinien umieć wyciągać wnioski z doświadczeń.
Jednostka winna kierować się zasadą złotego środka, odrzucając skrajności i wybierając to, co umiarkowane.
Fundamentem wszelkich sądów o rzeczywistym świecie są doznania zmysłowe i osobiste obserwacje.
Najwyższym celem ludzkiego życia jest pozyskanie szczęścia.
Obowiązkiem człowieka jest rozwijanie intelektualne.

Czym według Arystotelesa powinna zajmować się filozofia?

Arystoteles uważał, że filozofia stanowi szczególną dziedzinę nauki, w której samym centrum znajduje się metafizyka. Według jego przekonania filozofia powinna wykraczać poza badania nad rzeczami materialnymi, skupiając się zamiast tego na eksploracji kwestii duchowych i mistycznych.

Na podstawie swoich poglądów, Arystoteles wyróżnił dwie podstawowe dziedziny filozofii:

filozofię praktyczną, koncentrującą się na kwestiach związanych z powszednimi dylematami społecznymi, politycznymi i kulturowymi (etyka i polityka),
filozofię teoretyczną, zajmująca się liczbami, formułowaniem różnorodnych hipotez oraz badaniem aspektów duchowych (matematyka, fizyka i metafizyka).

W jaki sposób teoria Arystotelesa różniła się od poglądów Platona?

Choć Arystoteles był uczniem Platona, to miał odmienne podejście do filozofii w wielu kwestiach:

Według Platona świat zmysłowy nie przedstawiał prawdziwej rzeczywistości, ponieważ była to tylko jej kopia. W przeciwieństwie do niego Arystoteles wplatał w ten świat jedyną i prawdziwą rzeczywistość.
Platon głosił poglądy, że nauka może skupiać się jedynie na ideach, a wiedza jest procesem naukowym. W ujęciu Arystotelesa to zmysły odpowiadają za zdobywanie wiedzy, a nie rozum. Jego zdaniem nie istnieje coś takiego, jak wrodzone idee.
Twórca platonizmu uważał również, że aby uzyskać cnotę, należy poznać jedno, obiektywne dobro. Jeśli ktoś czyni źle, to oznacza, że nie poznał jeszcze dobra lub je zignorował. Poglądy filozoficzne jego ucznia były temu przeciwne. Jego zdaniem istniało wiele dóbr, a życiowym celem dla każdego człowieka jest szczęście. Odrzucał więc jedność.
Platon dzielił człowieka na dwie odrębne części, czyli na ciało należące do świata zmysłowego i duszę związaną ze światem zrozumiałym. Dlatego dusza ludzka mogła istnieć bez ciała. Za to Arystoteles mówił, że ciała i duszy nie da się rozdzielić, ponieważ człowiek składa się z materii i formy.

Podsumowując Platon utrzymywał, że jedynym prawdziwym światem jest ten, który określa się mianem świata idei. W jego koncepcji istnieje wyraźna granica między tym, co dostrzegamy za pośrednictwem zmysłów, a tym, co możemy zgłębiać poprzez rozważania na temat bytów, identyfikowanych jako formy lub idee. Arystoteles kierował uwagę ku światu zmysłowemu, uznając go za prawdziwą rzeczywistość związaną z doświadczeniem. Zdaje sobie sprawę, że aby zrozumieć istotę rzeczy, konieczne jest badanie i eksperymentowanie bezpośrednio na obiektach.

Oddziaływanie poglądów Arystotelesa na późniejsze epoki

Myśl Arystotelesa wywarła ogromny wpływ na naukę filozoficzną i kontynuowała swoje oddziaływanie w kolejnych epokach, przyczyniając się do powstania różnorodnych nurtów i kierunków. Obejmowała okres od późnego antyku i wczesnego średniowiecza aż po renesans, utrzymując się do okresu oświecenia. Niektóre z jego zoologicznych obserwacji zachowały się nawet do XIX wieku.

Epoka średniowiecza

Filozofia starożytna Arystotelesa stanowiła źródło wiedzy i inspiracji dla wielu średniowiecznych myślicieli m.in. dla Albertusa Magnusa, niemieckiego duchownego katolickiego i uczonego. Połączył on myśli i metody greckiego filozofa z głównym nurtem myśli chrześcijańskiej. Również Tomasz z Akwinu czerpał z teorii samego Arystotelesa. Na podstawie jego filozofii stworzył własny system nazywany tomizmem. Często korzystał również z akcydensu, czyli przypadłości stworzonej przez Arystotelesa, która pomagała mu lepiej zrozumieć relacje między istotami a ich cechami.

Metody Stagiryta można dostrzec także w wielu pracach naukowych średniowiecznego islamu, bowiem arystotelizm stanowił podstawę arabskich nauk z dziedziny przyrody, uzupełnioną następnie o publikacje Galena, Euklidesa, Hipokratesa i Ptolemeusza. Ibn Sina był perskim lekarzem i filozofem, który dokonał połączenia wiary islamskiej z arystotelizmem i platonizmem.

Epoka renesansu

Renesans to okres, w którym arystotelizm pozostał dominującym nurtem filozoficznym. Powstało wówczas najwięcej komentarzy do dzieł Arystotelesa. Jego prace i pojęcia filozoficzne zaczęły być przekładane na języki etniczne. Szczególne znaczenie zyskały publikacje z zakresu filozofii przyrody, czy też Poetyki. Arystotelizm stał się podstawową ramą teoretyczną dyskusji filozoficznych i źródłem inspiracji. Łączono go z myślą chrześcijańską, platonizmem i innymi nurtami.

We Włoszech dokonano podziału arystotelizmu na dwa nurty: awerroizm i aleksandryzm. Przedstawicielami pierwszego z nich byli m.in. Paweł z Wenecji, Alessandro Achillini i Nicoletto Vernia. Drugi nurt był związany z naukami Aleksandra z Afrodyzji, a reprezentowali go Pietro Pomponazzi i Jacopo Zabarella.

Epoka oświecenia

W epoce oświecenia myśliciele zaczęli podchodzić do dziedzin naukowych i filozofii w sposób bardziej krytyczny, oparty na rozumie, obserwacji i eksperymencie. Arystotelizm, który był silnie zakorzeniony w tradycji scholastycznej, napotkał na wyzwania i krytykę w ramach idei oświeceniowych. Zaczęła wówczas przodować filozofia francuska, której najbardziej rozpoznawalnym przedstawicielem był Voltaire.

Współczesność

Wiek XX nadał arystotelizmowi ogromne znaczenie w dziedzinie etyki i filozofii politycznej. Do najbardziej znanych przedstawicieli neoarystotelizmu etycznego zaliczali się Alasdair MacIntyre oraz Elizabeth Anscombe, która opublikowała wpływowy artykuł „Modern Moral Philosophy”. Oceniała w nim krytycznie współczesne teorie etyczne oraz zwróciła uwagę na reprezentowaną przez Arystotelesa etykę cnót. Stała się ona wówczas jednym z kluczowych nurtów współczesnej refleksji moralnej.

Najważniejsze dzieła Arystotelesa

Aby poznać teorię Arystotelesa w pełnym zakresie, warto zapoznać się z jego najważniejszymi dziełami, które przyczyniły się do rozwinięcia się filozofii jako nauki i dyscypliny badawczej. Zachowały się one w układzie i redakcji Andronikosa z Rodos i są zwykle dzielone na kilka grup:

pisma z zakresu logiki (zatytułowane zbiorczo „Organon”),
pisma z zakresu fizyki,
pisma biologiczne,
pisma z zakresu psychologii,
pisma dotyczące nauki (Arystoteles nazywał je „pierwszą filozofią”),
pisma praktyczne (obejmujące etykę, ekonomikę, teorię państwa i prawa oraz politykę),
pisma poetyczne (dotyczące teorii retoryki i poezji).

Dzieła Arystotelesa stanowiły podstawę dla wielu dalszych refleksji oraz teorii filozoficznych, co czyni je istotnymi dla zrozumienia jego filozofii. Są to m.in. „Fizyka”, czyli dzieło dotyczące ogólnych (filozoficznych) zasad naturalnych, prace biologiczne: „Zoologia” i „O częściach zwierząt”, „O duszy” jako praca z działu psychologii oraz „Etyka nikomachejska” i „Polityka” odnoszące się do etyki i ekonomii. Dzieła filozofa miały solidne oparcie w rzeczywistym świecie, gdyż ustalanie faktów stanowiło kluczowy element procesu dochodzenia. Ten aspekt twórczości Arystotelesa był później aktualizowany i rozwinięty przez różnych uczonych.

Cytaty Arystotelesa

Pisma starożytnego filozofa wyróżniały się bardzo specyficznym językiem. Stawiał on bowiem na ścisłość i precyzję swojej wypowiedzi. Do najbardziej znanych cytatów Arystotelesa należą m.in.:

„Wykształcenie jest w chwilach pomyślności ozdobą, a w chwilach nieszczęścia – schronieniem”,

„Nieświadomy człowiek wypowiada zdobytą wiedzę, mądry człowiek zadaje pytania i rozważa”,

„Wszyscy ludzie z natury dążą do poznania”,

„Doskonała przyjaźń rodzi się między dobrymi oraz między tymi, co osiągnęli jednoczący stopień cnoty”,

„Przyjemność życia jest przyjemnością płynącą z ćwiczenia duszy; to jest bowiem prawdziwe życie”,

„Jaka z nauk jest najkonieczniejsza? Oduczyć się rzeczy złych”,

„Nie mów niedbale o poważnych sprawach, ani uroczyście o marnych”,

„Czym jest przyjaźń? To jedna dusza mieszkająca w dwóch ciałach”,

„Uważam, że ten, kto pokonuje swoje pragnienie, jest odważniejszy niż ten, który pokonuje swoich wrogów, ponieważ najtrudniejszym zwycięstwo nad samym sobą”,

„Ludzie, którzy wyświadczyli komuś dobrodziejstwo, zdają się większą darzyć miłością tych, co go doznali, aniżeli na odwrót, ci, na których spłynęło dobrodziejstwo – swoich dobrodziejów”,

„Dzięki wstrzymywaniu się od rozkoszy zmysłowych, stajemy się umiarkowani, a będąc nimi, możemy się od rozkoszy tych wstrzymywać”,

„By zapragnąć przyjaźni, nie potrzebujesz wiele czasu, lecz sama przyjaźń jest owocem, który dojrzewa powoli”.

Podsumowanie

Podsumowując, filozofia starożytnego myśliciela to kompleksowy system myśli, który obejmuje zarówno metafizykę, jak i praktyczne aspekty życia, etyki i polityki. Koncepcje i metody Arystotelesa miały ogromny wpływ na filozofię, naukę i politykę przez wieki, stanowiąc podstawę dla wielu późniejszych teorii oraz kierunków filozoficznych.