Kim byli Celtowie?
Celtowie byli ludem plemion zamieszkujących niemal całą Europę w epoce brązu i żelaza, których łączył wspólny język, kultura, mity i legendy. Pierwotnie pochodzili z Europy Środkowej i zaczęli rozprzestrzeniać się po kontynencie około 1000 roku p.n.e. Ich obecność była szczególnie widoczna na terenach dzisiejszej Wielkiej Brytanii, Irlandii, Francji, Hiszpanii, Portugalii, Włoch, Węgier, Słowenii, Chorwacji, Serbii i Bułgarii. Zajmowali się rolnictwem, hodowlą bydła i wytwarzaniem różnych przedmiotów z metalu i drewna. Większość Celtów została ostatecznie podbita przez Rzymian i przyłączyła się do Cesarstwa Rzymskiego.
Czym była mitologia celtycka?
Mitologia celtycka odgrywała kluczową rolę w życiu społeczności celtyckich przed przyjęciem chrześcijaństwa, odzwierciedlając ich wierzenia, wartości i sposób postrzegania świata. Należy mieć na uwadze, że nie były one jednolite, jak kultura łacińska czy grecka. Każde z plemion zamieszkujących rozległy obszar wpływów celtyckich miało swoje bóstwa, demony i mity.
W mitologii Celtów można wyróżnić trzy główne podgrupy powiązanych ze sobą wierzeń:
- goidelską (irlandzką, mańską, szkocką),
- brytańską na wyspach (walijską, kornwalijską),
- brytańską kontynentalną, obecną na kontynencie europejskim.
Panteon najważniejszych bóstw celtyckich
Bogowie celtyccy byli istotami dosyć mocno nieokreślonymi, dlatego powinno się ich traktować raczej jako klan, niż jako sformalizowany panteon. Plemiona celtyckie oddawały im cześć poprzez różne praktyki, ofiary i ceremonie religijne, wierząc w ich boską interwencję w życie codzienne i losy społeczności.
Dagda
Dagda był uważany za najwyższego boga panteonu celtyckiego. Jego imię wywodzi się od słowa „Dagodeiwos” i oznacza „Dobrego Boga”. Określa się go również Eochid („ojciec wszystkich”), Lathir („potężny ojciec”) i Ruadh Rofhessa („czerwony wielkiej nauki”). Uchodził za boga druidów, rolnictwa, obfitości i płodności. Zwykle przedstawiano go jako giganta z maczugą i kociołkiem. Maczuga potrafiła zabić dziewięciu ludzi jednym uderzeniem, a jej dotyk przywracał zgładzonym życie. Kocioł był za to tak głęboki, że można było nim wykarmić całą armię. Dagda nosił także dębową harfę, której muzyka ustawiała pory roku we właściwym porządku. W Galii jest uważany za spokrewnionego z Sucellos – bogiem rolnictwa, lasów i napojów alkoholowych, z młotem i pucharem.
Morrigan
Morrigan, czyli Królowa Demonów, była boginią wojny, śmierci i zniszczenia, która zachęcała wojowników do walki. Poza nią inne celtyckie boginie wojny to: Macha, Nemain i Badb. Nazywano ją także Nemain (Panika) lub Badb Catha (Kruk Bitwy). Celtowie wierzyli, że zamieniała się we wronę lub kruka i syciła się widokiem krwi na polu walki. Rządziła też duchami żołnierzy powstającymi po śmierci w wojnach, które ona sama zainicjowała. Najczęściej przedstawiano ją ze zbroją i bronią.
Belenus
Belenus (Beli) był bóstwem rolnictwa, ale też płodności i słońca. Głównie czczono go w północnej Italii i na wybrzeżu Morza Śródziemnego, który zamieszkiwali Galowie. Najważniejsze święto z nim związane nosiło nazwę Beltaine, czyli „Ogień Bela” i przypadało 1 maja. Zapalano wówczas ognie i zmuszano bydło do przejścia między nimi przed wyjściem na pastwisko. Rzymianie utożsamiali go z Apollem.
Lug
Lug (Lugh), czyli „lśniący”, to bóg reprezentujący słońce i światło, którego czczono głównie w Irlandii. Jest kojarzony z umiejętnościami i mistrzostwem w wielu dyscyplinach, w tym w sztuce. Jego bronią była włócznia i proca. W późniejszym czasie uważano go za postać historyczną, wielkiego wojownika i irlandzkiego bohatera. Ku jego czci urządzano Lughnasadh, czyli celtyckie święto przypadające na 1 sierpnia. Stanowił bardzo ważne bóstwo w Lugdunum (obecne Lyon) i w Lugdunum Batavorum (obecnie Leiden).
Brigit
Brigit (Brigid) była córką Daga, boginią ognia, który czerpała z paleniska, inspiracji i kuźni. Poprzez swoje płomienie patronowała sztuce uzdrawiania, płodności, proroctwu, rolnictwu, kowalstwu, muzyce i poezji. Jej imię może oznaczać zarówno „wzrost” jak i „wzniosłość”. Jest zwykle ilustrowana promieniami światła lub ognia, które emanują z jej głowy lub ma ognistoczerwone włosy. W średniowieczu jej postać została powiązana z katolicką świętą Brygidą.
Cernunnos
Cernunnos to kolejne celtyckie bóstwo płodności i obfitości oraz obrońca dziki zwierząt. Cechowały go przede wszystkim rogi lub poroża jelenia, a także poręcz, która w rzeczywistości była galijską obrożą. Był pośrednikiem człowieka i natury, zdolnym do oswojenia drapieżnika i ofiary tak, aby mogli położyć się razem. Jego kult odbywał się głównie w starożytnej Galii.
Epona
Epona była boginią koni, natury, płodności, uzdrowienia i śmierci. Łączyła w sobie cechy Matki-Ziemi i bóstwa solarnego. Pełniła funkcję przewodniczki dusz do krainy zmarłych. Jej imię powstało od celtyckiego słowa oznaczającego „klacz”. Czczono ją na całym obszarze osadnictwa celtyckiego. Królowie symbolicznie żenili się z nią, aby potwierdzić swój królewski status. Zwykle przedstawia się ją na białej klaczy. Innymi boginiami natury były Tailtiu i Macha.
Teutates
Teutates był bogiem jedności plemiennej, czczonym szczególnie przez plemiona galijskie, które wierzyły, że odpowiada za pomyślność i kontynuację rodów. Miał charakter końskopodobny i przypuszcza się, że pierwotnie mógł stanowić inny byt bogini Epony. Był także bogiem wojny, ale i bogactwa, rzemiosła, czy płodności. Czasem pełnił też funkcję opiekuna lub sędziego umarłych. Jest szczególnie znany z komiksów o przygodach Asteriksa, gdzie dzielni Galowie wykrzykiwali: „Na Teutatesa!”.
Taranis
Taranis uważany jest za bóstwo piorunów, burzy i nieba. Jego kult rozprzestrzenił się w Galii i Brytanii. Przedstawiano go w postaci orła lub brodatego olbrzyma zwanego Włochaczem, zwykle z kołem ze szprychami, piorunem, spiralą (esownicą) lub trykwetrem. Dla uspokojenia jego gniewu składano mu ofiary ludzkie, które poddawano całopaleniu. Rzymianie utożsamiali go z Jowiszem, rzymskim bogiem nieba i burzy.
Esus
Innym ważnym bogiem w mitologii celtyckiej był Esus. Do końca nie wiadomo, czym dokładnie się zajmował. Możliwe, że był bóstwem handlu. Przedstawiano go jako postawnego mężczyznę, najczęściej drwala. Zwierzęciem mu poświęconym był dzik. Jego imię oznaczało prawdopodobnie „Pan” lub „Władca”. Plemiona celtyckie składały mu ofiary z ludzi, których wieszano na drzewach i pozostawiano do momentu wykrwawienia.
Kulty celtyckie
O zwyczajach religijnych Celtów wiadomo niewiele, ponieważ ówcześni Celtowie nie pozostawili po sobie żadnych dzieł pisanych. Wiedzę przekazywali sobie ustnie z pokolenia na pokolenie. Współczesne informacje o ich praktykach religijnych, życiu i mitologii pochodzą ze wczesnośredniowiecznych zapisków Anglosasów i Rzymian. Sporo wiedzy na temat Celtów pozostawił po sobie Juliusz Cezar, który toczył z nimi wiele walk.
Początkowo Celtowie nie budowali typowych świątyń jak w innych mitologiach świata. Miejsca kultu stanowiły dla nich gaje, zwane nemetonami. Zmiana nastąpiła dopiero w okresie wpływów rzymskich, gdy Galowie i Brytowie poddani zostali latynizacji, a zwyczaj ten przeszedł kolejno na plemiona germańskie. Święte były także niektóre drzewa jak jabłonie, które Celtowie bardzo często przedstawiali na swoich rzeźbach i malowidłach.
Wyznawcy mitologii celtyckiej wierzyli też w życie pozagrobowe. Przed pogrzebem ucinali oni zmarłemu głowę i rozrywali czaszkę, aby jego duch nie mógł wędrować. Zaopatrywali go również w broń i inne wyposażenie. Według celtyckich mitów wraz ze śmiercią, dusza człowieka wędrowała z sidu aż do Wysp Szczęśliwych, znajdujących się gdzieś za Atlantykiem. Były one domem dla bogów i zmarłych herosów.
Ważnymi postaciami w czasach indoeuropejskich Celtów byli Druidzi i Bardowie. Druidzi uchodzili za szamanów specjalizujących się w uprawianiu magii, ofiar i wróżbiarstwa. Kontaktowali się także z bogami i sprawowali sądy. Bardowie układali i śpiewali pieśni wychwalające czyny i odwagę wojowników plemienia, co pozwoliło na przetrwanie wielu celtyckich mitów i bóstw.
Dla Celtów ofiara służyła głównie regulowaniu zależności między światem realnym i nadprzyrodzonym. Mogła być składana z ludzi, zwierząt, czy też przedmiotów. Ofiary zwierzęce rytualnie spożywano w trakcie świąt lub składano w całości danemu bóstwu, najczęściej paląc. Ludzi ofiarowano w czasie ważnych obrzędów, które odbywały się co 5 lat. O wiele częściej składano ich, aby wybłagać od bogów lepszy urodzaj. Najczęściej byli nimi przestępcy i jeńcy wojenni.