Mitologia egipska – co to?
Mitologia egipska to zbiór mitów, które miały na celu ugruntowywać pozycję i określać funkcję bogów w starożytnym systemie wierzeń ludzi zamieszkujących państwo Faraonów aż do nadejścia chrześcijaństwa i islamu. Za początek jej kultu uznaje się połowę IV tysiąclecia. Wtedy to zaczęły tworzyć się pierwsze organizmy państwowe, które połączyły się w dwa królestwa Egiptu Dolnego, czyli Delty, i Egiptu Górnego, czyli Doliny, by ostatecznie zjednoczyć się razem w jedno państwo. Wraz z tymi przemianami kraju, jego geografią i stosunkami z sąsiadami, zmieniała się także religia.
Do głównych wierzeń z wczesnego okresu zalicza się pięć podstawowych grup, które były charakterystyczne dla różnych terenów:
- dziewiątka (Ennead) z Heliopolis, gdzie czołowym bogiem był Atum,
- ósemka (Ogdoada) z Hermopolis, w której najważniejszy był Ra,
- Chnum-Satis-Anukis triada z Elefantyny, z której głównym bogiem był Chnum,
- Amon-Mut-Chonsu triada z Teb, gdzie przewodził Amon,
- Ptah-Sechmet-Nefertum triada Memfis, według której nadrzędnym bogiem był Ptah.
Gdy Egipt znalazł się pod wpływem helleńskim, trwała triada składająca się z Ozyrysa, Izydy i Horusa, a także ich przeciwnika, Seta.
Mitologia egipska – najważniejsi bogowie
Starożytni Egipcjanie wierzyli w ponad 2000 bogów i bogiń, których liczba i znaczenie mogły różnić się w zależności od okresu historycznego i regionu. Zamieszkiwali oni ograniczony i podlegający zniszczeniu kosmos. Przedstawiano ich w różnych formach, jak zwierzęta i mityczne stworzenia. Uważano, że byli także zaklęci w rzeczach, dlatego oddawano kult różnym przedmiotom, jak posągi czy amulety z wizerunkami bóstw. Egipscy bogowie nie byli ani wszechmocni, ani wszechwiedzący, ale posiadali znacznie większą siłę od śmiertelników. Mogli znajdować się w kilku miejscach naraz, wpływać na ludzi, sterować ich zachowaniem, a także odpowiadać za ich pomyślność lub jej brak. Aby wkupić się w ich łaski, Egipcjanie budowali im świątynie i składali ofiary.
Za najważniejszych bogów egipskich uważa się takie bóstwa, jak: Ra, Ozyrys, Anubis, Horus, Izyda, Amon, Set, Tot i Ptah. Ich wyobrażenia i znaczenie ulegały zmianom w zależności od sytuacji politycznej w państwie, dominującej grupie społecznej i przywódcy.
Ra
Ra (Re) – bóg słońca, stwórca świata i ładu we Wszechświecie. Panował nad niebiosami, ziemią i podziemiami oraz bogami, ludźmi żywymi i zmarłymi. Przedstawiano go jako człowieka o głowie sokoła bądź jastrzębia, noszącego koronę na kształt dysku słonecznego otoczonego świętą kobrą Uraeus, która symbolizowała władzę. Według wierzeń Egipcjan w dzień pływał barką po niebie, a wieczorem połykała go bogini Nut, aby rano mógł ponownie się narodzić. W panteonie heliopolitańskim Re był głównym bóstwem ukazywanym w trzech osobach: jako poranny Re – skarabeusz „Chepri”, dojrzały mąż „Re” i wieczorny Re – starzec „Atum”. To właśnie miejscowość Heliopolis, czyli „miasto słońca”, stanowiła najważniejsze miejsce jego kultu.
Ozyrys
Ozyrys (Usir) – bóg świata podziemnego i życia pozagrobowego, syn bogini Nut i boga Geba, mąż Izydy, ojciec Anubisa (z Neftydą) i Horusa (z Izydą). Egipcjanie wyobrażali go sobie, jako człowieka owiniętego w całun, trzymającego w rękach berło i flagellum. Na głowie miał koronę z rogami i piórami. Według mitu został zabity przez swojego brata Seta, który poćwiartował jego ciało na 14 kawałków i rozrzucił po całym Egipcie. Wskrzesiła go Izyda, zbierając wszystkie części jego ciała z wyjątkiem zaginionego prącia i składając je w mumię. Prącie zostało bowiem przez Seta wrzucone do Nilu, co stanowiło wyjaśnienie dla wylewu rzek. Bez niego Ozyrys nie mógł żyć na ziemi, a jedynie w podziemiach.
Anubis
Anubis – bóg zmarłych, kojarzony z mumifikacją i życiem pozagrobowym. Przedstawiano go jako człowieka z głową szakala lub szakala z przewiązaną szyją i cepem w zgięciu tylnej nogi. Czerń jego głowy symbolizowała barwę rozkładającego się ciała oraz czarną glebę doliny Nilu. Anubis był synem Ozyrysa i Neftydy. Pomagał ojcu w zaświatach przy ważeniu serc zmarłych, co miało wpływ na podjęcie decyzji o ich wejściu w życie pozagrobowe. Przedstawiano go także, jako towarzysza mumii zmarłego, którego miał strzec. W starożytnym Egipcie w czasie balsamowania ciała preparator przebierał się za niego, zakładając maskę.
Horus
Horus – bóg nieba, syn Ozyrysa i Izydy. Został poczęty, gdy Izyda ożywiła ciało Ozyrysa po tym, jak ten został zabity przez swojego brata Seta. Czczono go pod postacią sokoła lub człowieka z głową sokoła zwieńczoną tarczą słoneczną. Był opiekunem monarchii egipskiej, z którym utożsamiał się faraon, przyjmując jego imię. Według mitu o walce Horusa z Setem, bóg miał stracić oko i to właśnie stąd wywodzi się słynny egipski symbol „oka Horusa”. Egipcjanie uważali, że chronił on przed złem, chorobami i nieszczęściami.
Izyda
Izyda – bogini płodności, opiekunka rodzin, patronka małżeństwa i macierzyństwa. Była siostrą i żoną Ozyrysa oraz matką Horusa, z którymi należała do naczelnej triady bóstw Egiptu. Przedstawiano ją jako kobietę z hieroglifem na głowie – wyobrażeniem tronu. Występowała także z dyskiem słonecznym na głowie, umieszczonym między krowimi rogami. Niekiedy przybierała również postać skorpiona, ptaka, świni lub krowy. Wierzono, że posiada magiczne moce do uzdrawiania chorych i przywracania życia zmarłym. Była niezwykle oddana swojemu mężowi, a jako matka, stanowiła wzór do naśladowania dla wszystkich kobiet.
Amon
Amon (Amun) – bóg powietrza, sprawca niewidzialnego wiatru, urodzaju, płodności. Jego małżonką była Mut, a synem Chonsu – bóg księżyca. Razem stanowili w Karnaku tebańską triadę. Najczęściej przedstawiano go jako mężczyznę z koroną z dwóch pióropuszy. Występował także w postaci człowieka z głową barana o zakrzywionych rogach, jako gęś lub pełzający wąż, a także w formie bezosobowej, czyli wysokiego smukłego słupa zwanego obelisk. Amon początkowo był lokalnym bóstwem Teb, ale z czasem jego kult rozprzestrzenił się na cały starożytny Egipt.
Set
Set – pan burz, pustyń, ciemności i chaosu, bóstwo o charakterze demonicznym. Był synem bogini Nut i boga Geba oraz mężem Neftydy. To postać człowieka z głową zwierzęcia o długim pysku i kanciastych uszach, łącząca cechy szakala, antylopy oryks oraz okapi. Niekiedy przedstawiano go także z harpunem, który symbolizował jego związek z polowaniem, łowiectwem i doliną Nilu. Zazdrosny Set zabił swojego brata Ozyrysa, a następnie próbował przejąć władzę w Egipcie. Ostatecznie pokonał go Horus – syn Ozyrysa. Mimo swojego negatywnego obrazu, był również czczony jako bóstwo siły, mocy i płodności oraz obrońca podróżnych na pustyni.
Tot
Tot (Thot) – bóg księżyca i wiedzy, wynalazca hieroglifów, a także kalendarza, arytmetyki, geometrii, muzyki, liczby i rysunków. Patronował pisarzom oraz ludziom nauki i sztuki. Pełnił funkcję mediatora między bogami i rozstrzygał ich spory. Był także magiem i lekarzem. Najczęściej przedstawiano go z głową ibisa lub pawiana. Czczony przede wszystkim w Khmunu (Hermopolis) w Górnym Egipcie.
Ptah
Ptah – jedna z najważniejszych form Stwórcy, twórca przedmiotów, patron architektów i rzemieślników. Razem z lwiogłową Sechmet i Nefertumem tworzyli w Memfis triadę. Występował w postaci mumii o zielonej skórze w mycce i całunie, z ogoloną głową oraz laską w ręku, która stanowiła połączenie symbolu „anch”, berła „uas” i filaru „dżed”. Świętym zwierzęciem Ptaha był byk zwany Apis.
Mitologia egipska – początki świata
Według mitologii starożytnego Egiptu na samym początku istniał tylko praocean Nun. Z mroków wody wyłonił się pączek lotosu, który po rozkwitnięciu odsłonił skrytego wewnątrz boga Re. Zaczął on z chaosu wydobywać ład oraz budować świat. Następnie Re stworzył pierwszą parę bóstw: boga powietrza Szu i boginię wilgoci Tefnut. Para ta wydała na świat boginię Nut (niebo) i boga Geb (ziemia). Ci zaś mieli czworo dzieci: Ozyrysa, Seta, Izydę i Neftydę.
Inna wersja mitu mówi, że pierwszym bogiem był Atum, który wyłonił się zza pagórka. Utożsamiano go niejednokrotnie także z bogiem Re, a nawet łączono ich imiona i tworzono Re-Atum. W stworzonym świecie panowała Maat – bogini prawdy, sprawiedliwości i porządku, która rywalizowała z Chaosem (Izefet), próbującym pochłonąć obszary jej panowania.
Mitologia egipska – sąd ostateczny i życie pośmiertne
Starożytni Egipcjanie wierzyli, że po śmierci będą sądzeni przez samego boga świata podziemnego, czyli Ozyrysa. Miał on mieć czterdziestu dwóch pomocników. Cały ten osąd polegał na „ważeniu serca”. Anubis na jednej stronie wagi umieszczał serce, a na drugiej pióro prawdy należące do bogini Maat. Jeśli serce było lżejsze lub równe wadze pióra, uważano, że dusza jest czysta i zasługuje na życie pozagrobowe. Jednakże, jeśli serce było zbyt ciężkie z powodu grzechów, to zostawało pożarte przez potwora zwanego Ammutem.
Według mitologii egipskiej serce było miejscem, w którym kryła się dusza, więc jego pożarcie oznaczało unicestwienie danej osoby. Zmarli, którzy przeszli ten test, trafiali do krainy umarłych, gdzie łączyli się z Ozyrysem i mogli swobodnie wędrować między światem podziemi a światem żywych. Sąd ostateczny w mitologii egipskiej symbolizował zatem moralną ocenę życia zmarłego i jego przygotowanie do wieczności. Po dotarciu do nieba, zmarli ukazywali się na nim pod postacią gwiazd.