Pozytywiści mieli całkiem odmienne podejście do życia niż romantycy. Dla nich nie liczyła się bohaterska śmierć, ale rozwój intelektualny i ekonomiczny narodu, który przetrwa złe czasy niewolni nie wynaradawiając się. Aby tego dokonać, sformułowano wiele idei, jak praca u podstaw, praca organiczna, czy też asymilacja Żydów.
Praca u podstaw – definicja i charakterystyka
Praca u podstaw była jednym z najważniejszych założeń polskiego pozytywizmu, mającym na celu odbudowanie gospodarcze i kulturalne Polski poprzez edukację i podniesienie poziomu życia najbiedniejszych warstw społecznych na wsiach i w miastach, dzięki czemu mogły one włączyć się w pracę na rzecz pomnażania bogactwa narodowego. Działanie to miało także niwelować zabiegi wynaradawiania, które zaborcy podejmowali w tamtych czasach coraz bardziej (rusyfikacja i germanizacja).
Skierowano wówczas uwagę na zaniedbanych w polskich realiach chłopów. Wykształcona inteligencja zeszła ku nizinom społecznym, by dzielić się z nimi wiedzą, wspólną pracą i rozbudzać świadomość narodową dla lepszej przyszłości. Założenia pracy u podstaw realizowano zakładając szkoły i biblioteki, samorządy wiejskie, kółka gospodyń wiejskich oraz spółdzielnie rolne. Dla polskich pozytywistów niezwykle ważne były także altruizm, zasada żywego i aktywnego uczestnictwa w sprawach społecznych, wielkie poszanowanie dla pracy i nauki oraz szerzenie patriotyzmu.
Praca u podstaw – najważniejsi przedstawiciele
Wśród przedstawicieli prądu pozytywistycznego związanych z postulatem pracy u podstaw znajdywali się pisarze, intelektualiści oraz aktywiści społeczni, którzy konsekwentnie dążyli do poprawy warunków życia najbiedniejszych warstw społeczeństwa. Za najważniejszych z nich można uznać:
- Aleksander Świętochowski – pisarz, publicysta, historyk oraz działacz społeczny. Stał się jednym z ojców-założycieli warszawskiego pozytywizmu. Twórca manifestu „Praca u podstaw” opublikowanego w 1873 roku, czyli programu oświaty i edukacji najniższej warstwy społecznej.
- Bolesław Prus – pisarz, prozaik i publicysta. W swoich pracach często odwoływał się do motywu krzywdy i niesprawiedliwości społecznej, którą można dostrzec m.in. w „Lalce”.
- Eliza Orzeszkowa – jedna z najwybitniejszych powieściopisarek w okresie polskiego pozytywizmu. Poruszała tematykę rodziny, narodu i roli kobiety w społeczeństwie. Zachęcała do emancypacji kobiet, pracy nad sobą, zdobywania wykształcenia i samodzielności finansowej.
Praca u podstaw – przykłady w literaturze
Pozytywiści w swoich dziełach literackich starali się akcentować konieczność edukacji najbiedniejszych, dlatego ich teksty nierzadko dotykają właśnie tej problematyki. Do najbardziej znanych przykładów, które szerzyły ideę pracy u podstaw, należą:
- „Ludzie bezdomni” Stefana Żeromskiego – doktor Tomasz Judym, kierując się ideałami pracy u podstaw, zrezygnował z własnej miłości i dobrostanu dla leczenia chłopów, uczenia ich higieny, czystości oraz rozwijania w nich zdrowych nawyków. Bohater jest bezkompromisowy i konsekwentny w swoich działaniach, ale w walce o poprawę losu biednych pozostaje osamotniony.
- „Siłaczka” Stefana Żeromskiego – główna bohaterka Stanisława Bozowska to nauczycielka, której życiowym celem stało się nauczanie najbiedniejszej i najbardziej licznej warstwy społecznej, za co zapłaciła przedwczesną śmiercią.
- „Lalka” Bolesława Prusa – przedsiębiorczy kupiec Stanisław Wokulski będąc na Powiślu jest świadkiem ludzkiej nędzy, wynikającej z bezrobocia i braku perspektyw, zaczyna snuć plany o rozbudowie Warszawy i poprawie warunków życia biednego mieszczaństwa. Na przykładzie furmana Wysockiego, czy prostytutki Marianny, aktywizuje ubogich i umożliwia im zarabianie na własne utrzymanie.
- „Antek” Bolesława Prusa – tytułowy bohater jest zdolny i ambitny, ale ze względu na fatalny poziom edukacji na wsi, nie może realizować swoich marzeń.
- „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej – młody Witold Korczyński nabywa wiedzę w szkole agronomicznej i dzieli się nią z chłopami, z którymi przebywa podczas pracy.
Praca u podstaw a praca organiczna
Hasło pracy organicznej pojawiło się już w Oświeceniu, ale zwykle kojarzone jest z okresem pozytywizmu. Pozytywiści pojmowali naród w kategorii organizmu ludzkiego, w którym wszystkie organy musiały sprawnie funkcjonować, by ten mógł prawidłowo działać. Wyróżniano trzy organy tworzące społeczeństwo: wytwarzające, wymieniające i regulujące. Każdy z nich musiał podjąć wysiłek pracy dla dobra wspólnego i dla wspólnej korzyści. Praca organiczna, jako troska o wszystkie warstwy społeczne, była zatem ściśle powiązana z działaniami pracy u podstaw, czyli obszarem aktywności społecznej, skoncentrowanym na najuboższych i najbardziej potrzebujących.