„Antygona” jest tragedią Sofoklesa powstałą w 442 r. p.n.e. To ostatni utwór z cyklu tragedii tebańskich, które opierają się na micie o rodzie Labdakidów. Dzieli się na prologos (wprowadzenie), parodos (pierwsze wejście chóru), epeisodia (akcje sceniczne), stasimony (komentarze chóru) oraz exodos (zakończenie). Sofokles zastosował tutaj zasadę trzech jedności: miejsca, czasu i akcji. Wydarzenia rozgrywają się w ciągu jednego dnia przed dworem królewskim w Tebach.
Kim była Antygona?
Antygona to córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa, co oznacza, że jest częścią nieszczęsnego rodu Labdakidów, obciążonego przekleństwem i tragicznymi wydarzeniami. Dziewczyna staje się częścią konfliktu tragicznego. Stawia prawa boskie ponad prawami ludzkimi i wbrew zakazowi władcy, decyduje się pochować Polinejkesa. Zna konsekwencje swojego działania, ale mimo to przyznaje się do winy. Jest uosobieniem odwagi, lojalności i niezłomnej woli. To silna i niezależna kobieta, gotowa poświęcić wszystko dla swoich przekonań. Jej postawa świadczy o głębokich więzach rodzinnych oraz mocnym przekonaniu moralnym.
Antygona – streszczenie krótkie
Utwór rozpoczyna się rozmową dwóch sióstr, Antygony i Ismeny, które wspominają o swoich braciach. Eteokles i Polinejkes zginęli w bratobójczej walce, rywalizując o tron po śmierci ich ojca Edypa. Ostatecznie władcą Teb zostaje Kreon. Uznaje Polinejkesa za zdrajcę i zakazuje jego pochówku. Antygona żali się Ismenie na wszystkie nieszczęścia ich rodziny i próbuje przekonać ją do wspólnego pochówku brata. Siostra boi się sprzeciwiać królowi, dlatego odmawia udzielenia pomocy.
Do Kreona przybywa strażnik i informuje go, że ktoś złamał jego zakaz i posypał ziemią ciało Polinejkesa. Rozwścieczony władca każe odnaleźć winowajcę. Przed jego oblicze zostaje przyprowadzona Antygona. Bez wahania przyznaje się do winy. Miłość do brata i prawa boskie są dla niej ważniejsze niż zakaz Kreona. Zostaje więc skazana na śmierć głodową w jaskini. Wstawia się za nią Ismena i chce wziąć na siebie część winy, ale bezskutecznie. Również Hajmon próbuje uratować swoją narzeczoną. Jednak jego ojciec pozostaje nieugięty w swoim wyroku.
Następnie do władcy przybywa niewidomy wróżbita Tyrezjasz i przepowiada rodzinie królewskiej liczne nieszczęścia. Pod wpływem jego słów Kreon cofa wyrok i postanawia godnie pochować ciało Polinejkesa. Okazuje się jednak, że jest już za późno. Antygona powiesiła się w grocie. Z żalu po jej śmierci życie odbiera sobie także jej narzeczony. Wiadomość tą słyszy Eurydyka, żona Kreona. Na wieść o śmierci Hajmona, również popełnia samobójstwo. Kreon rozumie swoją winę i ubolewa nad śmiercią bliskich.
Antygona – streszczenie szczegółowe
Akcja tragedii rozpoczyna się po bitwie, w czasie której dwaj bracia, Eteokles i Polinejkes, walczyli między sobą o władzę w Tebach. Początkowo mieli wymieniać się władzą po roku czasu. Eteokles objął tron jako pierwszy, ale gdy nastał czas zamiany, odmówił przekazania władzy i wygnał brata z kraju. Polinejkes znalazł schronienie na dworze króla Argos, Adratosa, poślubił jego córkę i namówił do najazdu na rodzime Teby. W czasie bitwy obaj bracia giną, dlatego rządy przejmuje Kreon. Władca rozkazuje pochować jedynie Eteoklesa, broniącego miasta. Zaś Polinejkes zostaje uznany za zdrajcę.
Z decyzją Kreona nie może pogodzić się Antygona. O świcie spotyka się z młodszą siostrą Ismeną i wspomina wszystkie nieszczęścia, które spadły na ich rodzinę. Ojciec, król Edyp, oślepił się i udał na tułaczkę, aby odnaleźć miejsce, w którym spokojnie umrze. Pragnął bowiem odpokutować grzechy ojcobójstwa i kazirodztwa, które doprowadziły również matkę, Jokastę, do popełnienia samobójstwa. Antygona wierzy, że jeśli ciało jej brata zostało porzucone na pastwę psów i ptaków, to jego dusza także nie zazna nigdy spokoju. Dlatego postanawia złamać zakaz Kreona i pogrzebać brata, aby mógł trafić do Hadesu. Prosi o pomoc Ismenę, ale ta odmawia, obawiając się, że ten czyn przysporzy ich rodzinie kolejne tragedie:
„Zginiemy marnie, jeżeli wbrew prawu
Złamiemy wolę i rozkaz tyrana”.
Na rozkaz Kreona przybywa Rada Starców, która swoją pieśnią sławi dokonania zmarłego Eteoklesa, a następnie zapowiada jego przybycie. Kreon przemawia do Tebańczyków. Mówi, że przejął władzę, która mu się należy, ponieważ jest szwagrem Edypa, a jego synowie nie żyją. Obiecuje rządzić sprawiedliwie i bronić miasto przed nieprzyjaciółmi. Nakazuje pochować Eteoklesa, który poległ w bratobójczej walce, a Polinika, który chciał przejąć władzę wbrew prawu, pozostawić bez pochówku i porzucić na pastwę zwierząt. Nad jego zwłokami mają czuwać straże, aby nikt nie ośmielił się złamać jego zakazu.
„(…) aby Polinika
Nieszczęsne zwłoki bez czci pozostały,
By nikt ich płakać, nikt grześć się nie ważył;
Mają więc leżeć bez łez i bez grobu,
Na pastwę ptakom żarłocznym i strawę”.
Do władcy przybywa strażnik i informuje go, że ktoś przysypał ciało zdrajcy piaskiem, ale nie pogrzebał go całkowicie. Słysząc to, przewodnik Chóru twierdzi, że czynu tego dokonali sami bogowie, ale Kreon mu nie wierzy. Podejrzewa, że strażnicy zostali przekupieni i zezwolili na symboliczny pochówek. Każe znaleźć im winowajcę pod groźbą śmierci:
„Tak jeśli zaraz schwytanego sprawcy
Nie dostawicie przed moje oblicze,
To jednej śmierci nie będzie wam dosyć (…)”.
Następnie Chór zaczyna śpiewać pieśń o potędze człowieka, który dokonuje rzeczy wielkich dzięki potędze swojego rozumu. Człowiek jest w stanie znieść dużo cierpienia, ale nigdy nie pokona śmierci. Jeśli posiada honor i godność, to przestrzega także praw ludzkich i boskich. Tymi słowami Chór przypomina Kreonowi, że może zostać potępiony za brak szacunku do praw boskich.
Strażnik przyprowadza schwytaną Antygonę, którą przyłapał na gorącym uczynku, przy ponownej próbie pogrzebania brata. Została dostrzeżona, gdy skrapiała ciało Polinijka mlekiem, winem i oliwą. Kobieta nawet nie próbuje się obronić, tylko od razu przyznaje do winy:
„Jam to spełniła, zaprzeczać nie myślę”.
Była od początku świadoma, że łamie prawo, ale bardziej obawiała się sprzeciwić bogom niż władcy. Kobieta jest gotowa na karę śmierci i nie okazuje skruchy. Kreon postanawia przesłuchać także Ismenę, która nie brała w tym udziału, ale decyduje ując się za siostrą i wziąć część winy na siebie. Antygona nie zgadza się na to i przyznaje, że sama próbowała pochować ciało brata. Pragnie chronić swoją młodszą siostrę i odczuwa do niej ogromny żal, że odmówiła jej pomocy:
„Hades i zmarli wiedzą, kto to zdziałał.
Słowami świadczyć miłość – to nie miłość”.
Kreon decyduje się ukarać Antygonę. Ismena nie może uwierzyć w jego bezwzględność i błaga o litość. Władca obawia się, że straci szacunek, jeśli nie będzie egzekwował konsekwencji posłuszeństwa, dlatego konsekwentnie trzyma się swojego nakazu. Brzydzi się złymi uczynkami Antygony, która nie jest godna bycia narzeczoną jego syna Hajmona. Nakazuje zamknąć obie kobiety w domu, aby zmiękły im serca, gdy śmierć zajrzy im w oczy.
Chór wyraża swój żal nad kolejną tragedią, która spotkała ród Labdakidów. Wskazuje na klęski przekazywane z pokolenia na pokolenie. Cierpienie poprzedniego pokolenia nie przynosi wyzwolenia ich młodszym następcą. Swoją pieśnią przestrzega również przed pychą, która stanowi aluzję do postępowania Kreona i sposobu, w jaki egzekwuje swoje prawa, ignorując bogów i starając się im dorównać:
„A wieczna prawda, że w przystępie dumy
Mienią dobrymi ci nieprawe czyny,
Którym bóg zmieszał rozumy!”.
Władca spotyka się z Hajmonem, który próbuje uratować swoją narzeczoną. Jego ojciec jest jednak nieugięty i nakazuje synowi znaleźć sobie inną wybrankę serca, która nie będzie próbowała podważyć jego autorytetu i wywołać buntu wśród mieszkańców Teb. Zdaniem Hajmona ludzie nie chcą śmierci Antygony i podziwiają jej odwagę w przestrzeganiu praw boskich. Stara się również przypomnieć ojcowi o zasadach demokracji ateńskiej, według których władca bierze pod uwagę zdanie swoich poddanych:
„Bo na twój widok zdejmuje ich trwoga
I słowo, ciebie rażące, zamiera.
A więc cichaczem przyszło mi wysłuchać,
Że miasto nad tą się żali dziewicą (…)”.
Słysząc te słowa, Kreon zarzuca synowi bunt i grozi, że narzeczony Antygony ujrzy jej śmierć na własnych oczach. Ostatecznie władca decyduje się ułaskawić Ismenę, a Antygonę zamurować żywcem w jaskini, pozostawiając jej trochę jedzenia:
„Gdzieś na bezludnym zamknę ją pustkowiu,
W skalistym lochu zostawię żyjącą,
Strawy przydając jej tyle, by kaźnię
Pozbawić grozy i klątwy nie ściągnąć”.
Chór śpiewa, wychwalając potęgę miłości, która jest tak silna, że potrafi doprowadzić człowieka do szaleństwa. Jest to aluzja do związku Hajmona i Antygony oraz spotkania kochanków, które nie nastąpiło po wydaniu drastycznego wyroku króla Kreona.
Antygona zostaje wyprowadzona z miasta i zaprowadzona do miejsca swojej śmierci. Jej lament (kommos) przeplata się z pieśniami chóru. Żałuje, że musi umrzeć w tak młodym wieku i nigdy nie zostanie żoną ani matką. Porównuje się do bogini Niobe, córki Tantala, która przez swoją pychę straciła wszystkie dzieci. Zeus, widząc jej rozpacz, zamienił ją w kamień, który nieustannie płacze. Kobieta zdaje sobie sprawę, że człowiek nie ma wpływu na wolę bogów i ostatecznie godzi się ze swoim losem:
„Lecz jeśli z bogów to zrządzenie płynie,
Trzeba mi winnej znieść w ciszy cierpienia”.
Do Kreona przybywa niewidomy wróżbita Tyrezjasz. Ostrzega go, że swoim postępowaniem rozgniewał bogów. Przypomina mu, że ludzkie ciało po śmierci należy do bogów podziemi, a jedynym obowiązkiem żywych jest jego pochowanie. Przepowiada również, że brak szacunku ich względem może doprowadzić do kolejnych tragedii w rodzinie królewskiej:
„(…) w krótkim pokażą to czasie
Mężczyzn i niewiast w twoim domu jęki.
A wszelkie miasto przeciw tobie stanie (…)”.
Słowa wieszcza nie przekonują władcy. Dopiero gdy Chór zgadza się ze słowami wróżbity, Kreon zaczyna mieć wątpliwości i obawia się boskiej kary. Ostatecznie decyduje się postępować zgodnie z ich prawem i pochować ciało Polinika oraz uwolnić Antygonę. W tej chwili Chór kieruje swe prośby do boga Dionizosa i prosi go o wstawiennictwo:
„Przybądź z Parnasu ku naszej obronie
Lub przez wyjące mórz tonie”.
Przybywa posłaniec i oznajmia, że Hajmon popełnił samobójstwo. Słowa te słyszy żona Kreona, Eurydyka. Każe posłańcowi opowiedzieć wszystko, co się wydarzyło. Mężczyzna opowiada, jak razem z Kreonem przygotowywali zwłoki Polinejkesa do pochówku, gdy nagle usłyszeli płacz z jaskini. Pośpieszyli na miejsce i ujrzeli martwą Antygonę, która powiesiła się w jaskini na chuście. Jej zwłoki obejmował zrozpaczony Hajmon. Gdy tylko ujrzał swojego ojca, przebił się mieczem. Eurydyka, słysząc o śmierci ukochanego syna, ucieka do pałacu, wołając:
„Nieszczęściem dowiódł, że wśród ludzi tłumu
Największe klęski płyną z nierozumu”.
Posłaniec wraz z przewodnikiem Chóru są przekonani, że kobieta pragnie opłakiwać swoją stratę w samotności. Martwi ich tylko cisza, która nastała w całym pałacu. Wraca Kreon, który w końcu zrozumiał swój błąd. Po chwili posłaniec informuje go, że jego żona Eurydyka wbiła sobie sztylet w serce. Gdy konała, przeklinała ojca, który doprowadził do śmierci własnego syna. Kreon odczuwa ogromne cierpienie. Nazywa siebie mordercą i pragnie również umrzeć. Przewodnik Chóru przypomina mu, że wszystko zależy od woli bogów, a władca powinien kierować się rozumem przy podejmowaniu ważnych decyzji:
„Nad szczęścia błysk, co złudą mar,
najwyższy skarb rozumu dar.
A wyzwie ten niechybny sąd,
kto bogów lży i wali rząd.
I ześlą oni swą zemstę i kary
Na pychę słowa w człowieku,
I w klęsk odmęcie rozumu i miary
W późnym nauczą go wieku”.
Antygona – plan wydarzeń w punktach
Plan wydarzeń w „Antygonie” Sofoklesa przedstawia się następująco:
- Polinejkes i Eteokles walczą o władzę
- Obaj bracia umierają
- Polinejkes zostaje uznany za zdrajcę
- Kreon zabrania pogrzebania ciała Polinika
- Rozmowa Antygony z Ismeną
- Antygona informuje siostrę o wyroku Kreona
- Ismena odmawia pomocy w pochówku brata
- Kreon przemawia do zebranych starców
- Strażnik informuje króla o złamaniu jego zakazu
- Gniew Kreona i groźby wobec straży
- Przyłapanie Antygony na ponownej próbie pogrzebania brata
- Przyprowadzenie winowajczyni przez oblicze Kreona
- Antygona przyznaje się do winy
- Kreon skazuje Antygonę na śmierć
- Władca oskarża Ismenę o współudział
- Ismena próbuje wziąć część winy na siebie
- Antygona wypiera się słów siostry
- Obie siostry zostają tymczasowo uwięzione w pałacu
- Rozmowa Kreona z synem Hajmonem
- Hajmon sprzeciwia się woli ojca
- Kreon nazywa syna zdrajcą
- Droga Antygony do miejsca kaźni
- Spotkanie Kreona z wróżbitą Tyrezjaszem
- Tyrezjasz przepowiada nieszczęście rodzinie królewskiej
- Zmiana decyzji władcy
- Antygona postanawia powiesić się w jaskini
- Hajmon na widok narzeczonej odbiera sobie życie
- Przybycie posłańca z wiadomością o śmierci Hajmona i Antygony
- Samobójstwo Eurydyki
- Kreon żałuje swoich czynów.
Antygona – bohaterowie
W tragedii Sofoklesa występują:
- Antygona – córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa, narzeczona Hajmona. Za złamanie zakazu i pochowanie swoje brata, zostaje skazana na śmierć głodową.
- Kreon – król Teb, mąż Eurydyki, ojciec Hajmona, brat Jokasty. Wydaje zakaz o pochówku Polinejkesa.
- Hajmon – syn Kreona, narzeczony Antygony. Nie może pogodzić się z decyzją ojca i widząc martwą ukochaną, sam odbiera sobie życie.
- Eurydyka – żona Kreona, matka Hajmona. Słysząc o śmierci syna, popełnia samobójstwo.
- Ismena – siostra Antygony. Odmawia pomocy w pochowaniu ciała brata, ponieważ boi się sprzeciwić rozkazowi króla.
- Tyrezjasz (Tejrezjasz) – niewidomy wróżbita. Przewiduje klęskę Kreona i jego rodziny.
- Strażnik – przedstawiciel straży królewskiej, który przyprowadza winną Antygonę.
- Posłaniec – przynosi wieść o śmierci Hajmona i Antygony.
- Chór – chór tybetańskich starców, stanowiący głos doradczy dla Kreona.
Nawiązania w innych dziełach kultury
Postać Antygony stała się inspiracją dla wielu twórców różnych epok:
- „Lilla Weneda” Juliusza Słowackiego – w dziele wystepują dwie siostry, Lilla i Roza, które mają całkowice odmienne charaktery. Pojawia się także motyw córki opiekującej się ślepym ojcem.
- „Balladyna” Juliusza Słowackiego – Alina i Balladyna to siostry o przeciwnych charakterach.
- „Antygona w Nowym Jorku” Janusza Głowackiego – sztuka teatralna, w której bezdomna bohaterka chce pochować swojego brata w nowojorskim parku, czym naraża się na konflikt z miastem i popełnia samobójstwo.
- „Godzina Antygony” Artura Marii Swinarskiego – dramat ukazujący konfilkt między proboszem a sześcioma polskimi żołnierzami walczącymi po stronie rewolucji hiszpańskiej, którzy pragną pogrzebać na cmentarzu kościelnym swojego zmarłego towarzysza broni.
- „Antygona” Czesława Miłosza – poemat, w którym podmiotem lirycznym jest tytułowa córka Edypa, prowadząca dialog ze swoją siostrą, Ismeną. Dzieło jest pełne aluzji do sytuacji Polski.