Język polski posiada wiele środków stylistycznych, które pomagają w łatwiejszej komunikacji i sprawiają, że nasz język staje się bardziej poetycki. Jednym z powszechnie używanych środków stylistycznych przez Polaków jest metafora, ale właściwie czym jest metafora? Poznaj jej definicję i przykłady z życia codziennego oraz różnych dzieł literackich.
Co to jest metafora? – definicja
Metafora (inaczej przenośnia) jest jednym z najpopularniejszych środków stylistycznych. Polega na połączeniu wyrazów w taki sposób, że zyskują nowe, niezużyte znaczenie, odmienne od tego, które wynika z ich dosłownej treści. Nowy związek metaforyczny musi być zbudowany tak, by dosłowne znaczenia słów przekazywane były za pomocą podobieństw, czyli analogii (metafora wykorzystuje podobieństwo cech, skojarzeń lub wrażeń). Metafory dzielimy na potoczne (językowe) i poetyckie (literackie).
Zdaniem Encyklopedii PWN metafora to: „przenośnia, zespół słów, w których znaczenie jednych zostaje przeniesione na znaczenie pozostałych słów, na zasadzie dostrzeżonego między nimi, mniej lub bardziej odległego pokrewieństwa”. Za to Słownik Języka Polskiego postrzega ją jako: „figura stylistyczna polegająca na nietypowym połączeniu wyrazów, dzięki któremu przynajmniej jeden z nich uzyskuje nowe znaczenie”.
Definicję metafory pierwszy raz stworzył Arystoteles w „Poetyce”. Według niego metafora to: „przeniesienie nazwy jednej rzeczy na inną: z rodzaju na gatunek, z gatunku na rodzaj, z jednego gatunku na inny, lub też przeniesienie nazwy z jakiejś rzeczy na inną na zasadzie analogii”. Obecnie jest ona uznana za nieprawidłową, ponieważ Arystoteles dokonał jej zrównania z porównaniem (nie każda metafora może być porównaniem).
Przykłady metafor w codziennym życiu
Posługiwanie się metaforą w życiu codziennym może być skutecznym środkiem komunikacji, pomagającym lepiej zrozumieć i przekazać pewne pomysły, uczucia lub sytuacje. Używamy jej, często nawet nie zdając sobie z tego sprawy. Oto kilka przykładów stosowania metafory w codziennych sytuacjach, które ułatwią utrwalenie jej definicji:
- Chwytać byka za rogi – brać się w garść i mierzyć z problemem, z którym borykamy się już dłuższy czas.
- Wyłożyć kawę na ławę – gdy chce się z kimś bezpośrednio negocjować.
- Czas to pieniądz – czas jest bardzo cenny.
- Stalowe nerwy – być silnym psychicznie w każdej sytuacji.
- Nogi z waty – z powodu emocji trudno jest utrzymać się na nogach.
- Stracić głowę – zakochać się w kimś do szaleństwa.
- Interes się kręci – firma dobrze prosperuje.
- Związane ręce – być bezradnym w jakiejś sytuacji.
- Muchy w nosie – mieć zły humor.
- Ciążyć na sumieniu – gdy się coś przeskrobało.
- Mieć głowę w chmurach – być rozmarzonym, rozkojarzonym.
- Ręce opadają – być czymś zniechęcony.
- Być w dołku – mieć kłopoty, być w trudnej sytuacji.
- Tracić czas – robić rzeczy, które nie przynoszą żadnych korzyści.
- Motyle w brzuchu – odczuwać ekscytację np. gdy jest się zakochanym.
- Sny na jawie – mieć nierealistyczne wyobrażenia.
- Pójść po rozum do głowy – opamiętać się.
- Być śpiącą królewną – dużo czasu poświęcać na sen.
- Stać w miejscu – nie rozwijać się.
- Jestem samochodem – przyjechać samochodem.
Przykłady metafor w literaturze
Metafora stosowana jest nie tylko w poezji, ale także we wszystkich gatunkach literackich, umożliwiając twórcom nadanie swoim dziełom oryginalności oraz głębokiego sensu. Dzięki metaforze można przenieść czytelnika w zupełnie inny świat, pobudzając jego wyobraźnię. Oto fragmenty dzieł literackich, z których można odczytać metaforę:
- „Ale miękkie, jakie światło przez tamte okno pęka? To wschód, a Julia to słońce!” – „Romeo i Julia”, William Szekspir.
- „Jeśli możesz spojrzeć w nasiona czasu i powiedzieć, które ziarno wyrośnie, a które nie, mów do mnie” – „Makbet”, William Szekspir.
- „Cóż, trzymaj się od niej z daleka, bo jest pułapką na szczury, jeśli kiedykolwiek ją widziałem” – „Myszy i ludzie”, John Steinbeck.
- „Słońce na zachodzie było kroplą płonącego złota, która przesuwała się coraz bliżej progu świata” – „Władca much”, William Golding.
- „Rodzice postrzegali Matyldę w szczególności jako strupa. Strup to coś, co musisz znosić, dopóki nie nadejdzie czas, kiedy będziesz mógł go zerwać i odrzucić” – „Matylda”, Roald Dahl.
Funkcje metafory
Metafora ma na celu wywołać określone emocje i skojarzenia u odbiorcy oraz opisać daną osobę, rzecz lub zjawisko w taki sposób, aby lepiej zobrazować cechy, którymi się odznacza. Odgrywa także rolę w zaskakiwaniu odbiorcy, jednocześnie ujawniając stosunek nadawcy do omawianej kwestii. W kontekście literackim, metafora wzbogaca i upiększa język oraz podnosi wartość artystyczną dzieła, świadcząc o kunszcie literackim danego artysty.
Rodzaje metafory
Wyróżniamy różne rodzaje metafory, takie jak:
- animizacja – nadanie przedmiotom nieożywionym albo pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych (np. głucha cisza),
- hiperbola – wyolbrzymienie dla podkreślenia danej cechy lub idei (np. morze łez),
- metonimia – zastąpienie nazwy przedmiotu lub zjawiska nazwą innego przedmiotu albo zjawiska, które pozostają z nim w zależności (np. czytać Mickiewicza),
- personifikacja (uosobienie) – nadanie zwierzętom lub przedmiotom cech ludzkich (np. płynące chmury),
- katachreza – zestawienie dwóch dość odległych znaczeniowo słów, by razem utworzyły całość o znaczeniu przenośnym (np. serce dzwonu),
- peryfraza – zastąpienie słowa przez jego opis lub metaforę (np. „zaawansowany wiek” przez „starość”),
- synekdocha – wyrażenie wskazujące na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska (np. „prawdziwy z niego Chopin” zamiast „prawdziwy z niego pianista”),
- syntezja – przypisywanie zmysłowi wrażeń, które są odbierane innym zmysłem (np. barwa dźwięku).
Metafora a związek frazeologiczny (frazeologizm)
Związek frazeologiczny (frazeologizm) tak samo, jak metafora, stanowi połączenie dwóch lub więcej wyrazów, które razem mają zupełnie inne znaczenie niż oddzielnie. Różnica między nimi polega na tym, że frazeologizmami są najczęściej wyrażenia utrwalone w kulturze, które powtarzają się w mowie potocznej lub literaturze w niezmienionej formie. A więc związek frazeologiczny jest metaforą, ale metafora to niekoniecznie frazeologizm. Przykładami takich sformułowań są m.in.:
- pięta Achillesa – słaby punkt,
- biały kruk – coś unikatowego, niepowtarzalnego,
- koń trojański – podstęp,
- zdrów jak ryba – ktoś jest pełen energii,
- ranny ptaszek – człowiek, który wcześnie wstaje,
- nić Ariadny – wskazówka ułatwiająca rozwiązanie.