Egzystencjalizm to filozoficzny nurt, który skupia się na głębokim zrozumieniu ludzkiej egzystencji i jej istoty. W sferze egzystencjalnej refleksji filozofowie starają się odpowiedzieć na pytania dotyczące sensu życia, istnienia, wolności i odpowiedzialności człowieka. To zjawisko filozoficzne staje się szczególnie istotne w kontekście współczesnego społeczeństwa, gdzie coraz częściej dostrzega się bezsens codzienności oraz poszukuje głębszego sensu istnienia.
Czym jest egzystencjalizm? Definicja
Egzystencjalizm to współczesny kierunek filozoficzny, literacki i kulturowy, który skupia się na refleksji nad życiem oraz ludzką egzystencją w kontekście moralnych wyborów, różnorodnych ról życiowych oraz naszego miejsca w świecie. Jego głównym obszarem zainteresowania jest problematyka ludzkiego istnienia w świecie, szczególnie jego sensu.
Egzystencjalizm jest także określany jako „filozofia egzystencji”. Powstał w okresie lat trzydziestych XX wieku w Europie. Kierunek ten szczególnie wzmocnił się w czasie II wojny światowej, głównie we Francji.
Istnieją dwa główne nurty egzystencjalizmu, jeden oparty na wierze w Boga (teizm) i drugi, który odrzuca tę koncepcję (ateizm). W obu tych podejściach centralną koncepcją jest przekonanie, że człowiek ma zdolność kształtowania swojego własnego istnienia poprzez autonomiczne decyzje, co wyraża jego wolność.
Egzystencjalizm – założenia
Centralnym pojęciem w filozofii egzystencjalnej jest ludzka egzystencja, która jest postrzegana jako istniejąca w sposób obiektywny. Jednakże, istnienie to wiąże się z głęboko pesymistycznym kontekstem. Pozbawione jest esencji, czyli sensu. W przekonaniu Heideggera oraz Sartre’a, Boga nie ma, a życie ludzkie oraz śmierć są postrzegane jako bezsensowne. W rezultacie człowiek doświadcza ciągłego leku przed śmiercią, która symbolizuje ostateczne zniknięcie, jak twierdzi Heidegger. Sartre podkreśla uczucie odrazy wynikające z konieczności ponoszenia odpowiedzialności za własne życie.
Jednostka stara się zmniejszyć te nieprzyjemne uczucia poprzez zaangażowanie się w rutynowe czynności codziennego życia, które pochłaniają jej uwagę i pomagają jej zatracić świadomość rzeczywistości. W konsekwencji pomagają jej zatracić świadomość rzeczywistości. Jednak gdy zdobędzie świadomość swojej obcości w otaczającym świecie, będzie mogła żyć bardziej autentycznie.
Człowiek posiada pełną wolność oraz sam jest w stanie podejmować własne decyzje dotyczące swojego zachowania. On decyduje czy sprzymierzy się z dobrem, czy ze złem. Wskazówek, jak należy postępować, nie znajdziemy nigdzie, gdyż zarówno w świecie zewnętrznym, jak i wewnętrznym, istota ludzka nie może odnaleźć fundamentu oparcia. Brak wiary w Boga oznacza brak norm moralnych, jak zauważył Dostojewski: „Jeśli Boga nie ma, to wszystko wolno”. W egzystencjalizmie akt wyboru nabiera charakteru heroiczności, człowiek, świadomy bezsensowności życia, wybiera swoją drogę życiową. Ludzka istota w pewnym sensie kreuje siebie według własnej wizji. Istota bycia człowiekiem tkwi zarówno w wolności wyboru, jak i w jej właściwym tragizmie.
Według egzystencjalizmu być istotą ludzką oznacza podejmowanie decyzji, które mogą wydawać się bez znaczenia, ale w istocie są kluczowe.
Wyróżnia się cztery główne motywy egzystencjalizmu:
- Motyw humanizmu – koncentruje się na roli człowieka jako istoty istniejącej.
- Motyw infinityzmu – w życiu człowiek skończony styka się z nieskończonością.
- Motyw tragizmu – ukazuje istnienie ludzkie jako pełne niepokoju i troski.
- Motyw pesymizmu – człowiek jest otoczony pustką i brakiem sensu.
Egzystencjalizm – przedstawiciele
Pionierem egzystencjalizmu był Soren Kierkegaard, który już w XIX wieku podkreślał niepoznawalny charakter istoty ludzkiego życia opatrzony tragizmem i związany z doświadczaniem metafizycznego lęku. Martin Heidegger, głęboko zainspirowany myślą Kierkegaarda, rozwijał te idee. W 1927 roku opublikował swoje znaczące dzieło „Bycie i czas”, które zainicjowało nurt egzystencjalizmu, rozprzestrzeniając się szybko po Europie. We Francji głównym promotorem stał się Jean-Paul Sartre, który upowszechnił założenia tego kierunku zarówno w dziełach filozoficznych, jak i literackich. Choć Heidegger i Sartre prezentowali ateistyczną odmianę egzystencjalizmu, Karl Jaspers pozostał oddany chrześcijańskim ideom Kierkegaarda, reprezentując inny znaczący nurt tego filozoficznego podejścia.
Najważniejsi reprezentanci egzystencjalizmu we Francji to Gabriel Marcel, Jean-Paul Sartre i Albert Camus, który wielokrotnie podkreślał swoje zaskoczenie takim porównaniem i często się od niego dystansował. We Włoszech egzystencjalizm reprezentuje Nicola Abbagnano, a w USA William Barrett. Za prekursorów egzystencjalizmu uważa się również: Friedricha Nietzschego, Fiodora Dostojewskiego oraz Franza Kafkę.