Epistemologia jako odrębny dział filozofii zajmuje się badaniem natury, źródeł, ograniczeń oraz możliwości poznania, a także metodologii i kryteriów uzyskiwania wiedzy. Jej głównym celem jest zrozumienie procesów myślenia, poznawania oraz relacji między poznającym podmiotem a poznawanym obiektem.
Czym jest epistemologia? Definicja
Epistemologia, znana także jako teoria poznania lub gnoseologia, stanowi gałąź filozofii, która skupia się na badaniu relacji między poznawaniem, poznaniem a rzeczywistością. Jest to dziedzina, która analizuje istotę pojęć takich jak prawda, przekonanie, sąd, percepcja, wiedza, uzasadnienie oraz różnice między autentyczną rzeczywistością a fałszywymi reprezentacjami. Epistemologia nie tylko zajmuje się refleksją nad poznaniem samego siebie i otaczającego świata, ale także bada granice i warunki nauk empirycznych. W swoich badaniach skupia się na różnych formach poznania, w tym percepcji sensorycznej i intelektualnej.
Epistemologia nie jest nauką empiryczną; jej celem jest raczej krytyczne zrozumienie warunków i ograniczeń nauk empirycznych. Współcześnie, teoria poznania ewoluowała w kierunku teorii wiedzy, badając wpływ warunków na rozwój jednostki oraz możliwości naukowego poznania.
Kantyści określali tę dziedzinę jako krytykę poznania. W swojej pracy „Metafizyka” Alexander Baumgarten użył terminu „gnoseologia”. Termin epistemology pojawił się po raz pierwszy w książce Jamesa Perriera „Theory of knowing” (1856) i został utworzony od starogreckiego pojęcia „episteme”, które oznacza pewną, naukową wiedzę dotyczącą istoty, przeciwstawianą opiniom, wiedzy praktycznej czy doświadczeniu.
Epistemologia – przykłady
Epistemologia często rozpatruje się z perspektywy dwóch głównych kategorii. Pierwszą z nich jest wiedza propozycjonalna, która definiowana jest jako „wiedza, że”, w przeciwieństwie do „wiedzy jak”. Przyjrzyjmy się temu na przykładzie matematyki. Wiedza propozycjonalna obejmuje twierdzenia takie jak 2 + 2 = 4. Jest to fundamentalna prawda matematyczna, która stanowi podstawę dla dalszych działań. Jednakże istnieje również drugi rodzaj wiedzy – wiedza osobista, która wynika z doświadczenia. Przykładowo, teoretyczna wiedza na temat praw fizyki odpowiadających utrzymaniu równowagi podczas jazdy na rowerze, nie zastąpi praktycznego doświadczenia zdobytym podczas właśnie tej aktywności.
Epistemologia nie ogranicza się tylko do samego poznania faktów, ale także zajmuje się przekonaniami. Wiedza nierozerwalnie łączy się z wiarą, przy czym przekonania jednostki nie zawsze muszą być w zgodzie z jej wiedzą. Z drugiej strony, samo posiadanie wiedzy na temat przekonania nie oznacza akceptacji jego prawdziwości. Na przykład, zdanie „Znam wiele aspektów religii islam, ale nie wyznaję jej” prezentuje spójną postawę epistemologiczną.
Wiara jest często postrzegana jako kwestia osobistego przekonania, podczas gdy prawda jest rozumiana jako obiektywna rzeczywistość, niezależna od indywidualnych przekonań czy doświadczeń. Nawet jeśli ktoś wyznaje ateizm jako swoje przekonanie, to nie ma to wpływu na obiektywną naturę ateizmu. Prawda pozostaje niezależna i ponadczasowa, niezależnie od czyichkolwiek przekonań lub opinii na temat rzeczywistości.
W kontekście iluzji w postrzeganiu epistemologia bada, jak ludzki umysł interpretuje i rozumie rzeczywistość na podstawie dostępnych mu danych sensorycznych. Iluzje w postrzeganiu są interesującym obszarem badawczym dla epistemologii, ponieważ pokazują, że percepcja może być subiektywna i nie zawsze odzwierciedla obiektywną rzeczywistość. Badania nad iluzjami pomagają zrozumieć, jak ludzki umysł konstruuje swoje pojęcie o świecie i jakie błędy percepcyjne mogą wystąpić w procesie poznawczym. W ten sposób analiza iluzji w postrzeganiu z perspektywy epistemologicznej przyczynia się do lepszego zrozumienia natury ludzkiego poznania i sposobów, w jakie ludzie interpretują świat.
Przykład złudzenia w postrzeganiu. Na tej ilustracji linie poziome są równoległe.
Epistemologia – główne zagadnienia
Teoria poznania łączy się z różnymi dziedzinami filozoficznymi lub pokrewnymi, takimi jak ontologia, logika i psychologia. Ontologia zajmuje się kwestią tego, co istnieje i w jaki sposób. Czy zatem badanie istnienia powinno poprzedzać badanie poznania? Innymi słowy, czy poznanie byłoby możliwe bez istnienia? Logika operuje na systemie tautologii, czyli zdań zawsze prawdziwych we wszystkich kontekstach, podczas gdy epistemologia nie skupia się wyłącznie na tautologiach. Chociaż psychologia i epistemologia dzielą część swego przedmiotu badań, każda z tych dyscyplin zajmuje się nim z innej perspektywy. Psychologia analizuje przebieg procesów poznawczych, podczas gdy epistemologia skupia się na kryteriach, według których można ocenić, czy dane poznanie jest prawdziwe, czy fałszywe.
Teoria wiedzy
Definicja wiedzy (poznania) stanowi wyzwanie, podobnie jak określenie tego, co kwalifikuje się jako wiedza. Droga do zdobywania wiedzy, czyli właściwy sposób poznawania, stawia przed nami własne pytania. Te zagadnienia można szeroko podzielić na dwa główne nurty: empiryzm metodologiczny (a posteriori), który twierdzi, że doświadczenie jest źródłem wiedzy, oraz racjonalizm metodologiczny (a priori), który zakłada, że źródłem jest rozum.
Istnieje również dyskusja na temat tego, czy istnieje wrodzona wiedza (natywizm twierdzi, że wiedza jest wrodzona), czy też zdobywamy ją poprzez doświadczenie, co dotyczy pochodzenia poznania. W tym kontekście możemy wyróżnić dwa kluczowe podejścia: empiryzm genetyczny oraz racjonalizm genetyczny. Natura poznania naukowego jest przedmiotem badań w filozofii nauki. Kwestia możliwości samej wiedzy oraz sposoby obrony przed sceptycznymi zarzutami dotyczą problemu sceptycyzmu.
Teoria prawdy
Poszukiwanie znaczenia prawdy stanowi fundamentalne wyzwanie dla epistemologii. Podobnie jak w przypadku teorii wiedzy, teoria prawdy stara się zdefiniować to pojęcie oraz ustalić kryteria, które determinują, co jest uznawane za prawdziwe. Kwestie istnienia prawdy oraz jej możliwości poznania ściśle wiążą się z problematyką sceptycyzmu. Prawda jest kluczowym pojęciem, na którym opiera się cała filozofia wiedzy.
Problem psychologiczny
Jakie są powiązania między materią a duchem, między bytem myślącym a rozciągłym, między umysłem a ciałem, albo pomiędzy zjawiskami fizycznymi a psychicznymi, stanowi tzw. zagadkę psychofizyczną. Problem ten poddawany jest analizie głównie w kontekście monizmu (który zakłada istnienie jednej substancji) oraz dualizmu (który zakłada istnienie oddzielnych substancji: ciała i ducha).
Problem percepcji
Problematyka analizy pojęciowej percepcji, jej obiektu, rzetelności oraz związku między percepcją a wiedzą stanowi istotne zagadnienia w filozofii percepcji. Współczesne podejścia w tej dziedzinie obejmują trzy główne kierunki:
- Realizm bezpośredni, który zakłada, że percepcja jest bezpośrednia i wymaga fizycznego oddziaływania ze strony obiektu. Zdaniem tego nurtu, obiekty postrzegane są takimi, jakie są w przestrzeni fizycznej, a percepcja zasadniczo jest uznawana za wiarygodną.
- Realizm pośredni, który opowiada się za tym, że przedmiotem percepcji są reprezentacje istniejących obiektów fizycznych.
- Fenomenalizm, według którego jedynym, do czego mamy dostęp, są nasze własne doznania, a istnienie rzeczywistych obiektów w świecie zewnętrznym pozostaje poza naszym zasięgiem.