Ontologia bada możliwości istnienia oraz istotę bytu, analizując strukturę rzeczywistości i relacje między różnymi bytami czy kategoriami istnienia. W tym kontekście, badacze ontologii często rozważają kwestie takie jak egzystencja abstrakcyjnych idei, relacja między materią a duchem, oraz istnienie rzeczy w kontekście czasu i przestrzeni.
Czym jest ontologia? Definicja
Ontologia jest jednym z działów filozofii, który dotyczy istnienia oraz struktury rzeczywistości, skupiając się na badaniu bytu. Rozważa kwestie istoty bytu, jego sposobów bycia, a także zagadnienia dotyczące przyczynowości, czasu, przestrzeni oraz możliwości i konieczności. W swoich analizach często wykorzystuje logikę modalną, szczególnie w kontekście badania możliwości i konieczności. Chociaż niektórzy łączą ontologię z metafizyką, istnieją także poglądy, które rozdzielają te dwie dyscypliny, na przykład podejście fenomenologiczne.
Pochodzenie terminu „ontologia” ma swoje korzenie w języku greckim. Słowo onto oznacza „cokolwiek”, „to, co jest”, co sugeruje, że „ontologia” może być interpretowana jako „nauka o wszystkim, co jest”. Termin „ontologia” zaczął pojawiać się w literaturze filozoficznej w XVII wieku. Pierwszy raz został użyty przez Jakoba Lorharda w jego dziele zatytułowanym „Ogdoas Scholastica”. Później Rudolf Goclenius użył tego słowa w swoim słowniku filozoficznym z 1613 roku, zatytułowanym „Lexicon philosophicum, quo tamquam clave philosophiae fores aperiuntur”. Jednak termin „ontologia” nie był tam używany jako oddzielne hasło, ale jako tłumaczenie greckiego słowa w kontekście hasła „abstrakcja”. Pełną formę słowa „ontologia” po raz pierwszy użył Johannes Micraelius, teolog z Pomorza, w swoim słowniku filozoficznym. Później termin ten był stosowany przez niemieckiego teologa i filozofa Johanna Clauberga, a następnie był rozpowszechniany przez Christiana Wolffa, który podzielił filozofię na ontologię, kosmologię i psychologię.
Ontologia – przykłady
W buddyjskiej epistemologii termin ontologia odgrywa istotną rolę, obecny jest między innymi w dziełach doktryn jogaczary i madhjamaki, których autorami byli Dignaga i Dharmakirti z Indii. Ontologia w buddyzmie koncentruje się na możliwości wszystkich istot czujących osiągnięcia doskonałego oświecenia.
W doktrynie mahajany oświecenie Buddy manifestuje się poprzez trzy ciała Buddy. Jogaczara rozróżnia trzy aspekty: wyobrażony, zależny i doskonale obecny. Aspekty wyobrażony i zależny odnoszą się do poziomu konwencjonalnego, opartego na dualistycznym postrzeganiu subiektu i obiektu. Aspekt doskonale obecny odnosi się natomiast do poziomu ostatecznego, przekraczającego wszelkie dualistyczne i konceptualne stany. Warto zaznaczyć, że te trzy aspekty nie są traktowane jako osobne ontologiczne byty. Nie można wyłącznie poprzez porzucenie aspektu wyobrażonego osiągnąć aspekt doskonale obecny, jak niektórzy zarzucają doktrynie czittamatra.
Według jogaczary aspekt zależny ma kluczowe znaczenie jako dynamiczny proces porzucania iluzji. Jest to podejście o charakterze soteriologicznym, gdzie aspekt zależny prowadzi do stopniowego ujawniania prawdziwej natury, natury Buddy, która istnieje poza wszelkimi iluzjami
Ontologia – główne zagadnienia
Ontologia antyczna
Chociaż termin „ontologia” zaczął być używany dopiero w czasach nowożytnych, już starożytni Grecy prowadzili dyskusje na temat istoty bytu. Pierwsi filozofowie, zwani presokratykami, skupiali się na próbach rozwiązania zagadnienia arche, czyli poszukiwaniu fundamentalnych zasad i przyczyn rzeczywistości. Ich debaty doprowadziły do wielu sprzecznych i wykluczających się tez, co sprawiło, że kwestia arche zeszła na dalszy plan, ustępując miejsca zagadnieniom, które obecnie zaliczylibyśmy do obszaru humanistycznego.
Zarówno sofiści, jak i Sokrates, skupiali się głównie na etyce i innych tematach niezwiązanych bezpośrednio z teorią istnienia. Jednak to Platon i Arystoteles, dwaj najwybitniejsi filozofowie starożytnej Grecji, wprowadzili ontologiczne kwestie na szczyt filozoficznych rozważań. Platon, rozwijając teorię idei, wprowadził nową kategorię transcendencji do filozofii, podczas gdy Arystoteles sformułował dualizm materii i formy. W epoce hellenistycznej zanotowano przesunięcie uwagi od kwestii przyrodniczych na rzecz zagadnień etycznych, chociaż uważa się, że prekursorem ontologii był grecki filozof Parmenides z Elei.
Ontologia a metafizyka
Różnice w rozumieniu pojęć „ontologia” i „metafizyka” zależą od różnych nurtów filozoficznych. Termin ontologia często używany jest w kontekście niemieckojęzycznej tradycji filozoficznej, natomiast metafizyka dominuje w anglosaskiej. W polskiej filozofii metafizyką zajmują się głównie ci filozofowie, którzy kształtowali swoje myśli w kontekście katolickiej tradycji i odnoszą się do dziedzictwa Arystotelesa. Z kolei termin „ontologia” często stosują ci, którzy identyfikują się z filozofią analityczną oraz podejmują tradycyjne problemy filozoficzne, unikając jednak dyskusji na temat nieśmiertelności duszy.
Jeśli spojrzymy na metafizykę zgodnie z tradycyjnym scholastycznym podziałem, opartym na myśli Arystotelesa to mówimy o: metafizyce ogólnej (łac. metaphysica generalis), która zajmuje się istotą bytu jako takiego, oraz metafizyce szczegółowej (łac. metaphysica generalis) koncentrującej się na zagadnieniach związanych z Bogiem i duszą. W takim ujęciu ontologia może być postrzegana jako gałąź metafizyki. Jej głównymi zagadnieniami mogą być: byt jako byt (klasyczna metafizyka), świadomość jako byt, którą najpewniej poznajemy (Kartezjusz, Kant), oraz język jako narzędzie poznania rzeczywistości.
Martin Heidegger określa swoje badania dotyczące sensu bycia i bytu ludzkiego, czyli Dasein, jako „ontologię fundamentalną”. Dla niego ontologia skupia się na badaniu samego istnienia i jego sensu, szczególnie w kontekście ludzkiego bycia w świecie. Natomiast metafizyką nazywa tradycję, z którą polemizuje, co sugeruje, że metafizyka zajmuje się sferą bytu w sposób bardziej ogólny, niekoniecznie skupiając się na ludzkim doświadczeniu.
Nicolai Hartmann wyróżnił dwa oblicza przedmiotu naszego doświadczenia: racjonalne i dające się wyjaśnić oraz irracjonalne, tajemnicze. Według niego nauki szczegółowe oraz ontologia, jako nauka o bycie jako bycie, zajmują się pierwszym obliczem. Natomiast metafizyka bada to, co irracjonalne i tajemnicze w naszym doświadczeniu, co wykracza poza racjonalne wyjaśnienia.
Roman Ingarden rozumie ontologię jako badanie możliwych związków między ideami. Według niego ontologia jest nauką aprioryczną, niezależną od doświadczenia wewnętrznego i zewnętrznego. Jest oparta na oglądzie ejdetycznym, czyli fenomenologicznym oglądzie struktur bytu. Jest to filozofia pierwsza, stanowiąca podstawę dla innych nauk, niezależna od faktów empirycznych. Ontologia przygotowuje grunt pod badania metafizyczne, które zajmują się faktami, wykraczającymi poza czyste idee.
Podstawowe problemy ontologii
Jednym z głównych problemów ontologii jest debata dotycząca istnienia desygnatów pojęć ogólnych, która ma swoje korzenie w starożytnej filozofii (Platon, Arystoteles) i wyłania się z dyskusji średniowiecznych na temat uniwersaliów. Świat jest złożony z bytów różnych rodzajów. W języku używamy terminów, aby opisać: konkretne obiekty, abstrakcyjne przedmioty oraz własności i cechy. Ontologia zajmuje się poszukiwaniem kryteriów różnicowania między poszczególnymi rodzajami bytów/obiektów oraz rozważa sposoby ich istnienia. W tej kwestii istnieją podstawowe stanowiska:
- realizm skrajny, który przypisuje istnienie desygnatom pojęć ogólnych na równi z konkretnymi obiektami
- realizm umiarkowany, zgodnie z którym w konkretnych obiektach istnieje coś, co stanowi ontologiczną podstawę dla pojęć ogólnych
- konceptualizm, który głosi, że desygnaty pojęć ogólnych istnieją w umyśle,
- nominalizm, który twierdzi, że istnieją tylko konkretne obiekty.
Przedmioty posiadają określone cechy charakterystyczne. Zgodnie z zasadą identyczności Leibniza, jeśli przedmiot x jest tożsamy z przedmiotem y, to każda cecha x jest również cechą y. Niemniej jednak, przedmioty oraz ich właściwości mogą ulegać zmianom w czasie. Ontologia bada to, co determinuje trwanie przedmiotu jako tego samego, pomimo jego ewolucji w czasie (badanie istotnych cech, w porównaniu z istotą). Problematyka natury czasu i przestrzeni również stanowi istotny obszar zainteresowań ontologicznych.
Ontologia bada również zagadnienia modalności, próbując ustalić, czy istniejące rzeczy musiały zaistnieć z konieczności. Wraz z tym problemem pojawia się istotny dylemat dotyczący determinizmu i indeterminizmu w ontologii. Obecnie kompleksowe systemy ontologiczne rzadko kiedy są tworzone. Z jednej strony większość filozofów zgadza się, że budowa takiego systemu jest niemożliwa z uwagi na trudności wyłaniające się z teorii poznania. Z drugiej strony, złożoność i bogactwo danych dostarczanych przez nauki przyrodnicze utrudniają całkowite ujęcie tych systemów. Wśród znanych krytyków możliwości stworzenia spójnego i przekonującego systemu metafizycznego znajdują się: David Hume, Immanuel Kant, Fryderyk Nietzsche oraz pozytywiści logiczni, na czele z Rudolfem Carnapem.