Fenomenologia – co to? Definicja
Fenomenologia jest XX-wiecznym kierunkiem filozoficznym, polegającym na opisie i oglądzie tego, co bezpośrednio jest dane. Termin ten wywodzi się z greckiego słowa „phainomenon„, które tłumaczy się na: „to, co się ukazuje” lub „jawne„. Twórcą fenomenologii był Edmund Husserl.
Fenomenologia koncentruje się na bezpośrednich przeżyciach świadomości, starając się opisać je w sposób jak najbardziej obiektywny, nie dodając do nich własnych interpretacji czy założeń teoretycznych. Jej celem jest badanie struktury i znaczenia naszych doświadczeń, bez względu na to, czy są one związane z postrzeganiem zmysłowym, myśleniem lub emocjami. Filozofowie fenomenologiczni starają się „zobaczyć rzeczy takimi, jakimi są”, pozostając nastawionymi na fakt, że różni ludzie mogą doświadczać tych samych zjawisk w nieco inny sposób.
Podejście fenomenologiczne znajduje swoje zastosowanie w wielu dziedzinach, jak filozofia, psychologia, socjologia, nauki humanistyczne oraz nauki społeczne.
Najważniejsze założenia fenomenologii
Podstawowymi założeniami fenomenologii są:
- intencjonalność (świadomość jest zawsze ukierunkowana na jakąś treść),
- opis fenomenologiczny (bezpośredni i szczegółowy opis doświadczenia świadomości),
- epoche (wstrzymanie osądzania i wartościowania doświadczeń),
- redukcja fenomenologiczna (wykluczenie wszelkich założeń i przekonań).
Przedstawiciele fenomenologii
Fenomenologia jest szeroka i rozwijała się w różnych aspektach na przestrzeni dziejów. Twórcą jej podstawowych założeń był Edmund Husserl. Jego analizy i teorie na temat fenomenologii stały się inspiracją dla Maxa Schelera, Romana Ingardena i wielu innych znanych filozofów, jak: Nicolai Hartmann, Martin Heidegger, Edith Stein, Alfred Schütz oraz Maurice Marleau‑Ponty.
Edmund Husserl
Edmund Husserl (1859-1938) był niemieckim matematykiem i filozofem żydowskiego pochodzenia, a także twórcą fenomenologii. Studiował na uniwersytecie w Lipsku matematykę, fizykę i astronomię, potem filozofię w Berlinie. Profesor filozofii na Uniwersytecie w Halle, a następnie na Uniwersytecie we Fryburgu badeńskim. Otrzymał katedrę w Getyndze i wraz z Maxem Schelerem założył tam główny ośrodek fenomenologii.
W swojej pracy „Badania logiczne” przedstawił podstawowe założenia fenomenologii, odcinając się od relatywizmu poznawczego i zakładając, że istnieje obiektywna prawda, dostępna poprzez akty czystej świadomości. Jego zdaniem to, co jest obiektywne, jest dla wszystkich oczywiste i nie wymaga uzasadnienia. Poznanie dokonuje się poprzez intuicję fenomenologiczną. Główną metodą jest „opis ejdetyczny”, który koncentruje się na istocie zjawisk, a nie na ich pojedynczych przejawach. Fenomeny, czyli wszystkie zjawiska pojawiające się w świadomości i przekształcone przez nią w znaczenie, stanowią przedmiot badań fenomenologicznych. Metoda poznania, redukcja transcendentalna lub fenomenologiczna, polega na zawieszeniu empirycznego świata i rozważaniu tylko tego, co pozostaje w świadomości.
Husserl odrzucał także empiryzm na rzecz pierwszeństwa świadomości nad doświadczeniem zmysłowym oraz krytykował psychologizm, który zakłócał czyste akty świadomości. Jego myśli znacząco wpłynęły na filozofię XX wieku.
Max Scheler
Max Scheler (1874-1928) był niemieckim filozofem i założycielem współczesnej antropologii filozoficznej. W roku 1901 poznał Husserla i pod jego wpływem został fenomenologiem, ale stworzył zupełnie inną wersję tego nurtu filozoficznego. Zdaniem Schelera realne istnienie podmiotu stanowi warunek możliwości poznania. Poznanie wartości jest intuicyjne i bezpośrednie. Fenomenologia wartości nie ustanawia swojego przedmiotu poznania, ale odkrywa rzeczywistą, istniejącą obiektywnie hierarchię wartości.
Scheler miał także ogromny wkład w socjologię, gdzie stworzył wiele praw zależności czynników realnych i idealnych. Sformułował m.in. prawo następstwa dominujących czynników realnych w społeczeństwie. Jego filozofię rozwijali Dietrich von Hildebrand i Karol Wojtyła.
Roman Ingarden
Roman Ingarden (1893-1970) był polskim filozofem. Studiował matematykę we Lwowie i filozofię w Getyndze. Profesor Uniwersytetu Lwowskiego, toruńskiego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika oraz Uniwersytetu Jagiellońskiego. Członek Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk.
Inspirując się poglądami Husserla, Ingarden rozwinął fenomenologię w dziedzinie estetyki. Interesowała go istota literatury w ogóle. Chodziło mu zatem o opisanie zbioru cech właściwych każdemu dziełu literackiemu. Według jego teorii dzieło posiadało „miejsca niedookreślone”, które odbiorca sam uzupełniał w czasie czytania swoją wiedzą, czy też doświadczeniem życiowym. Dzieło miało też określoną strukturę artystyczną. Cechował je charakter dwuwymiarowy (dzieło rozwija się w czasie i ma strukturę warstwową) i czterowarstwowy (dzieło posiada warstwę brzmień, znaczeń, wyglądów uschematyzowanych i sensów).