Patriarchat - co to? Definicja, historia, modele patriarchalne, omówienie

Patriarchat ma długą historię i występował w różnych kulturach na przestrzeni wieków. Choć wiele społeczeństw postępuje w kierunku równouprawnienia płci, patriarchalne wzorce i struktury wciąż istnieją w wielu społeczeństwach na całym świecie.

Patriarchat – co to? Definicja

Patriarchat to system społeczny, który od zarania dziejów przypisuje władzę, dziedziczenie i sukcesję wyłącznie mężczyznom. Jest to pierwotny i hierarchiczny ustrój każdej ludzkiej wspólnoty, gdzie dominacja męska jest fundamentalną zasadą. W patriarchacie kobiety często są przedmiotowo traktowane, sprowadzane jedynie do roli służącej, co wynika z monopolu mężczyzn na władzę i dziedziczenie. Ta struktura społeczna często prowadzi do nierówności płciowej i dyskryminacji kobiet.

Etymologia terminu

Patriarchat dokładnie oznacza „rządy ojca”. Termin ten ma swoje korzenie w greckim słowie πατριάρχης (patriarkhēs). Składa się ono z dwóch części: πατριά (patria), co oznacza „rodowód, pochodzenie” oraz ἄρχω (arkhō), co oznacza „rządzić, panować”. W historii, określenie patriarchatu początkowo odnosiło się do autorytarnych rządów głowy rodziny, zazwyczaj mężczyzny; jednakże od końca XX wieku zaczęto je stosować także w kontekście systemów społecznych, gdzie główną władzę sprawują dorośli mężczyźni. Wyrażenie to często pojawiało się w pracach pisarek związanych z feminizmem drugiej fali, których celem było zrozumienie patriarchalnych struktur społecznych w celu emancypacji kobiet spod dominacji męskiej. Idea patriarchatu została sformułowana w celu wyjaśnienia dominacji mężczyzn jako zjawiska społecznego, a nie biologicznego.

Patriarchat a socjologia

Patriarchalizm w socjologii opisuje sytuację, w której mężczyźni posiadają większą władzę niż kobiety, zarówno w sferze społecznej, jak i w strukturze rodzinnej. Istnieje różnorodność interpretacji tego zjawiska, nie zawsze oznacza to, że kobiety są automatycznie traktowane jako niższej rangi. Jednakże tradycyjnie mężczyzna pełni rolę głowy rodziny i ma obowiązek zapewnić jej byt. Obecnie, patriarchalne struktury nadal istnieją w niektórych społecznościach plemiennych i rodowych, a także w pewnym stopniu są obecne w niektórych kulturach islamskich.

Ewolucja patriarchatu: przeszłość i teraźniejszość

Badanie ewolucji patriarchatu wciąż budzi sporo dyskusji wśród badaczy, jednak fenomeny i struktury patriarchalne można odnaleźć już 3000 lat przed erą Chrystusa. Przez całe dokumentowane tysiąclecia naszej historii dominowały systemy rządów oparte na patriarchacie, które często uzasadniano przekonaniem o rzekomej fizycznej i psychicznej przewadze mężczyzn.

Do dziś struktury patriarchalne utrzymują swoje znaczenie, wywołując liczne debaty i inicjatywy na rzecz równouprawnienia płci. Na przykład, dopiero w 1918 roku, po długotrwałych staraniach i skutecznych protestach, kobiety w Niemczech uzyskały prawo do głosowania. Wyrażenie dominacji mężczyzn można również zauważyć w tym, że gwałt małżeński stał się przestępstwem dopiero w 1997 roku, wcześniej karano go jedynie w przypadku gwałtu popełnionego poza związkiem małżeńskim. To oznacza, że jeszcze niedawno kobiety były prawnie podporządkowane woli swoich mężów w kwestii zgody na akty seksualne.

Socjologiczne perspektywy na patriarchat

Socjolodzy często odrzucają głównie biologiczne wyjaśnienia patriarchatu, twierdząc, że to głównie procesy socjalizacji odpowiadają za kształtowanie ról płciowych. Zgodnie ze standardową teorią socjologiczną patriarchat wynika z przekazywania konstrukcji społecznych z pokolenia na pokolenie. Te konstrukcje są szczególnie zauważalne w społeczeństwach o tradycyjnej kulturze i niższym poziomie rozwoju gospodarczego. Nawet w dzisiejszych rozwiniętych społeczeństwach przekazy dotyczące płci, przekazywane przez rodzinę, media i inne instytucje, często faworyzują mężczyzn o dominującym statusie.

Chociaż istnieją teorie patriarchatu w literaturze naukowej, okresy, w których kobiety mogłyby być w niekorzystnej sytuacji fizjologicznej ze względu na ciążę lub wychowywanie dzieci, byłyby krótkie. Nawet w czasach nomadów patriarchat stale się umacniał. Lewontin i inni argumentują, że biologiczny determinizm niesprawiedliwie ogranicza kobiety, sugerując, że zachowują się one w określony sposób nie z powodu biologicznych predyspozycji, ale z powodu oceny ich zgodnie z lokalnymi stereotypami kobiecości.

Krytyka i wyzwania dla patriarchalnych struktur

Feministki są zdania, że ludzie mają uprzedzenia związane z płcią, które są przekazywane z pokolenia na pokolenie przez tych, którzy z tego korzystają. Historycznie twierdzono na przykład, że kobiety nie są w stanie podejmować racjonalnych decyzji podczas menstruacji, co ukrywa fakt, że również mężczyźni mogą w pewnych okresach być agresywni i irracjonalni. Dodatkowo, problemy związane ze starzeniem się i inne problemy zdrowotne często są przypisywane menopauzie, co pogłębia jej negatywny wizerunek. Te cechy biologiczne oraz inne specyficzne dla kobiet, takie jak zdolność do zajścia w ciążę, często są używane przeciwko nim jako argumenty słabości.

Obszary wpływu patriarchatu wg. Sylvii Walby

Socjolog Sylvia Walby zidentyfikowała sześć głównych obszarów, które współtworzą struktury patriarchatu, przyjmując różnorodne formy w różnych społeczeństwach i okresach historycznych:

Sfera domowa: Istnieje większe ryzyko, że kobiety doświadczą utraty wartości swojej pracy poprzez zdominowanie przez mężów, na przykład w zakresie obowiązków domowych i opieki nad dziećmi.
Sfera zawodowa: Kobiety często stykają się z niższymi zarobkami i ryzykiem marginalizacji zawodowej.
Sfera polityczna: Udział kobiet w formalnych strukturach władzy i reprezentacji jest zazwyczaj ograniczony.
Przemoc: Kobiety są bardziej podatne na różne formy przemocy, w tym molestowanie.
Seksualność: Wyrażanie seksualności przez kobiety często spotyka się z negatywnymi reakcjami i ocenami społecznymi.
Sfera kulturowa: W mediach i kulturze popularnej często obserwuje się zniekształcone, patriarchalne obrazy kobiecości.

Ewolucja i wpływ technologii na patriarchat

Pojawiający się argument, że patriarchat jest naturalnym stanem rzeczy, został podważony przez wielu socjologów, którzy argumentowali, że patriarchalne struktury wyewoluowały głównie w wyniku uwarunkowań historycznych, a nie biologicznych. W społeczeństwach prymitywnych siła fizyczna mężczyzn oraz doświadczenie przez kobiety ciąży przyczyniły się do utrwalenia patriarchalnych norm. Jednak postęp technologiczny, szczególnie wynalezienie maszyn przemysłowych, zmniejszył znaczenie siły fizycznej w życiu społecznym. Rozwój sprzętu AGD zmniejszył obciążenie pracy w gospodarstwach domowych, a antykoncepcja dała kobietom kontrolę nad swoim życiem reprodukcyjnym.

Patriarchat a religia

Patriarchalizm chrześcijański

Koncepcja patriarchatu chrześcijańskiego, znana także jako patriarchat biblijny, odnosi się do zestawu przekonań obecnych w ewangelikalnym protestantyzmie dotyczących relacji płciowych i ich roli w życiu społecznym, w tym w małżeństwie, rodzinie i społeczności. Zgodnie z tym nurtem, ojciec jest postrzegany jako głowa rodziny, odpowiedzialny za prowadzenie swojego gospodarstwa domowego.

Podstawowe założenia patriarchatu biblijnego, jak opisane przez Vision Forum przed jego upadkiem, obejmują:

Przekonanie, że Bóg objawia się w formie męskiej, a nie żeńskiej.
Ustanowienie przez Boga różnych ról płciowych dla mężczyzny i kobiety jako część stworzonego porządku.
Uznanie, że mąż i ojciec są głową swojego domu, pełniąc rolę przywódcy rodziny, żywiciela i obrońcy.
Akceptacja przywództwa mężczyzn zarówno w domu, jak i w kościele, gdzie tylko mężczyźni mogą pełnić funkcje kierownicze.
Promowanie przywództwa mężczyzn również w sferach obywatelskich i społecznych w społeczeństwie oddającym cześć Bogu.
Podkreślenie roli kobiety jako pomocnika męża, rodzicielki dzieci i stróżki domu, a także przyjęcie, że jej właściwą sferą władzy jest dom i jego zarządzanie.
Zachowanie zasad Bożego przykazania dotyczącego rozmnażania się i rozwijania rodziny.
Nacisk na chrześcijańskie wychowanie dzieci, które obejmuje naukę Biblii i chrześcijańskiego światopoglądu.
Podporządkowanie się zarówno synów, jak i córek wobec władzy ojca, dopóki pozostają pod jego dachem lub są przez niego utrzymywane i chronione.

Michael Farris wskazuje na trzy główne aspekty nauczania patriarchalnego, mianowicie, że kobiety nie powinny mieć prawa głosu, że wyższe wykształcenie nie jest ważne dla kobiet, oraz że dorosłe, niezamężne kobiety podlegają władzy swoich ojców. Według Rachel Held Evans, ruch patriarchalny w oparciu o Biblię angażuje się w utrzymanie patriarchalnych struktur prawa Starego Testamentu.

Patriarchat izraelski

Patriarchat izraelski to system społeczny i rodzinny, w którym władza, kontrola i autorytet koncentrują się wokół ojca jako głowy rodziny. Ojciec, pełniący rolę głowy rodziny, posiadał najwyższą władzę i kontrolę nad wszystkimi członkami rodziny, włączając w to żonę, dzieci, a nawet synów w związkach małżeńskich, jeśli zamieszkiwali pod jednym dachem. Jego pozycja w społeczności była dominująca, a jego decyzje w sprawach rodzinnych i społecznych były niepodważalne. Ojciec był zobowiązany do zapewnienia opieki nad całym domem, zarówno pod względem materialnym, jak i duchowym oraz moralnym. Ponadto, miał on władzę sądowniczą nad swoją rodziną, podejmując decyzje dotyczące karania członków rodziny za ich wykroczenia. W późniejszym okresie, na przykład za czasów Dawida, możliwe było odwołanie się do króla od jego wyroków.

W Pierwszym Testamencie obserwujemy dwa różne wzorce życia rodzinnego, odzwierciedlające różne etapy rozwoju ludzkości. Pierwszy z tych wzorców, charakterystyczny dla czasów nomadycznych, przypomina strukturę mikro-państwa, gdzie ojciec pełnił funkcję głowy rodziny zarówno w kwestiach ekonomicznych, prawnych, cywilnych, jak i międzynarodowych. Ten model opierał się na silnym patriarchacie. Drugi model pojawił się wraz z przekształceniem się życia Izraela z koczowniczego na osiadłe, miejskie. W tym okresie zaczęły powstawać instytucje, państwo, sędziowie i królowie, co osłabiło władzę ojcowską.

W pierwszym z wymienionych modeli rodzinnego życia ojciec był decydentem we wszystkich sprawach dotyczących rodziny. Stał on na czele rodziny, dbał o jej jedność, był panem życia i śmierci. Ponadto, był również kapłanem odpowiedzialnym za sprawy religijne, jak to opisano w Księdze Hioba: „Kiedy dobiegły końca dni ucztowania, Hiob wezwał ich, aby dokonać obrzędu oczyszczenia”. W ten sposób pozycja ojca jako głowy rodziny była niezwykle silna, a związki między rodzinami podtrzymywane były poprzez jednego przywódcę.

Wraz z rozwojem społecznym oraz zmianami w strukturze społecznej, władza patriarchalna zaczęła słabnąć. Rozwój instytucji miejskich i narodowych oraz życie miejskie przyczyniły się do zmniejszenia dominacji ojca jako głowy rodziny. Zmiany społeczne, takie jak rozwój rzemiosła, specjalizacja zawodów oraz przejście do osiadłego życia, spowodowały modyfikacje w zwyczajach rodzinnych i osłabiły patriarchat.

W miarę wzrostu świadomości praw jednostki i rozwoju społecznego, władza ojca została ograniczona. Na przykład, ojciec nie mógł już samowolnie orzekać kary śmierci dla syna, a sprawy sądowe należały do kompetencji starszyzny miasta. Patriarchat izraelski nie był jednolity i ewoluował wraz z rozwojem społecznym oraz historycznym. Pomimo dominacji ojca, widoczne są również pewne zmiany i ograniczenia w jego władzy, co odzwierciedla zmieniające się społeczeństwo Izraela.

Patriarchat w islamie

Rola kobiety w Islamie

Kobieta w islamie odgrywa kluczową rolę, która od dawna stanowi przedmiot zainteresowania z powodu jej miejsca w społeczeństwie, rodzinie oraz możliwości osobistego rozwoju.

Przed nadejściem islamu, kobiety na Półwyspie Arabskim były marginalizowane i pozbawione praw. Były całkowicie uzależnione od mężczyzn i traktowane jak przedmioty. Islam przyniósł znaczne zmiany, gwarantując kobietom równouprawnienie z mężczyznami przed Bogiem, co zaznaczone jest w Koranie. Kobiety zyskały prawo do dziedziczenia, posiadania własności oraz praktykowania religii. Islam zniósł również pogańskie praktyki, takie jak zwyczaj wad (grzebania żywcem nowonarodzonych dziewcząt). Kobieta w islamie jest teraz traktowana jako osoba, posiadająca swoje prawa osobiste.

Kobietom muzułmańskim nadano znaczące role społeczne, co ilustrują przykłady pierwszych muzułmanek, takich jak Chadidża, żona Mahometa, która była przedsiębiorcą i osobą religijną. Inne żony Mahometa aktywnie uczestniczyły w życiu społecznym, edukacyjnym i politycznym. W ciągu historii islamu wiele kobiet wybitnych zaznaczyło się w różnych dziedzinach, od nauce po sztukę wojenną. Ich działania stanowią inspirację dla współczesnych kobiet muzułmańskich.

Powinność kobiet muzułmańskich

Islam oczekuje, że kobieta będzie zdolna do macierzyństwa, jednak brak płodności nie wyklucza jej z społeczeństwa ani z małżeństwa. Kobieta w ciąży cieszy się szczególną ochroną i większymi prawami. Kobieta musi być posłuszna mężowi we wszystkich kwestiach zgodnych z zasadami islamu, w tym w sferze seksualnej, chociaż zwalnia się ją z tego obowiązku, gdy żądania męża są sprzeczne z prawem Allaha.

W małżeństwie żona ma być czuła, kochająca i wybaczająca, co jest podkreślane przez Koran. Jednakże ma także prawo do uwagi i wspólnego spędzania czasu w celu wzmacniania więzi małżeńskich. Podczas gdy mężczyzna zapewnia stabilność finansową, kobieta dba o interesy i majątek rodziny, zarządzając domem i troszcząc się o codzienne potrzeby.

Kobieta ma prawo do edukacji na każdym etapie życia, a mąż ma obowiązek wspierać jej rozwój intelektualny. Kobiety mogą być uczone przez mężczyzn i być nauczycielkami mężczyzn. W społeczności muzułmańskiej kobieta zachowuje swoje rodowe nazwisko i nie staje się własnością mężczyzny. Decyzje w małżeństwie powinny być podejmowane wspólnie, co przyczynia się do harmonii rodziny.

Zasady hidżabu w islamie

Rola kobiety w Islamie obejmuje wiele aspektów, z których jeden z najbardziej widocznych to sposób ubierania się, znany jako hidżab. Islam nakazuje kobietom noszenie strojów, które nie uwypuklają ich ciała, zgodnie z zaleceniem zawartym w Koranie. Muzułmanki noszą luźne sukienki lub długie płaszcze, aby podkreślać skromność i unikać pokazywania swojej urody publicznie.

Podstawą zasady ubioru kobiety w Islamie jest polecenie zawarte w Koranie, które nakazuje kobietom zachowanie skromności i pokazywanie jedynie ozdób widocznych na zewnątrz, nakazując również zakrywanie piersi. Hidżab, który zakrywa włosy i czasem twarz, jest często dyskutowanym tematem, z jednej strony postrzegana jako znak podporządkowania i zniewolenia, z drugiej jako symbol szacunku i ochrony.

W islamie kobieta odgrywa ważną rolę w rodzinie jako matka i często nestorka, ciesząc się szczególnym szacunkiem. Obecnie kobiety muzułmańskie eksperymentują z modą, starając się przestrzegać zasad hidżabu, ale jednocześnie wyrażając swoją indywidualność poprzez dodatki, takie jak buty i torebki, które często są luksusowe i zgodne z aktualnymi trendami.

Prawa kobiet muzułmańskich

Kobiety muzułmańskie mają przysługujące im prawa wynikające z zasad religijnych, jednak ich swoboda w korzystaniu z tych praw oraz w podejmowaniu decyzji bywa często ograniczana. Szczególnie dotyczy to prawa do rozwodu, które jest traktowane jako ostateczność i powinno być rozpatrywane tylko w przypadku poważnych problemów. Prawo muzułmańskie dopuszcza rozwód na wniosek kobiety w sytuacjach, gdy mąż nie spełnia obowiązków wynikających z kontraktu przedmałżeńskiego lub gdy występują inne istotne powody, takie jak choroby zagrażające zdrowiu, nieuczciwe prowadzenie interesów, lub okrutne traktowanie przez męża. Jednak rozwód jest traktowany jako zło i ostateczność, a społeczności starają się doprowadzić do porozumienia w celu zachowania jedności rodziny, zwłaszcza dla dobra dzieci.

Feminizm w krajach muzułmańskich

Badania socjologów wykazują, że wiele kobiet w społeczeństwach muzułmańskich ma świadomość swojego niższego statusu i dąży do zmiany tego stanu. Wielu uważa, że islam zapewnia równość wszystkich ludzi bez względu na płeć, co prowadzi do powstania ruchów feministycznych w świecie muzułmańskim.

W tradycji muzułmańskiej istnieją różne nurty feminizmu, w tym muzułmański i islamski. Feminizm muzułmański, powstały już w XIX wieku, akceptuje religię, ale jest ideologią świecką, promującą równouprawnienie kobiet poprzez dostęp do edukacji, pracy i udziału w życiu publicznym. Natomiast feminizm islamski, który pojawił się później, podkreśla konieczność interpretacji religii w kontekście współczesnych wyzwań i równości płci. Feministki islamskie domagają się większego udziału kobiet w życiu społecznym i religijnym, nie negując jednak konserwatywnych praktyk, takich jak noszenie hidżabu.

W Europie, muzułmanki interpretują swoje religijne prawa w kontekście obecnej sytuacji społecznej, domagając się równości płci i większej niezależności kobiet. Pomimo wyzwań, jakie stoją przed ruchami feministycznymi w społecznościach muzułmańskich, coraz więcej kobiet zyskuje możliwość aktywnego uczestnictwa w życiu społecznym, politycznym i zawodowym.

Nadal jednak wiele aspektów życia kobiet w społecznościach muzułmańskich, takich jak zakaz prowadzenia samochodów dla Saudyjek, pozostaje przedmiotem dyskusji i działalności na rzecz zmiany.

Dżihad – święta wojna w islamie

W islamie, pojęcie dżihadu często jest błędnie kojarzone z walką zbrojną i wojną, jednakże w rzeczywistości ma ono szersze znaczenie. Dżihad nie oznacza agresji ani prowadzenia wojny w sensie zbrojnym, lecz jest interpretowane jako dosłownie „dokładanie starań w jakiejś dziedzinie” oraz usilne dążenie do czegoś, często w kontekście wysiłku intelektualnego i społecznego.

W islamie postępowe stronnictwa promują pozytywny dżihad, który polega na podejmowaniu wysiłku na drodze Boga, służącemu dobru jednostki oraz społeczeństwa. W tym kontekście, każdy wierzący, włącznie z kobietami, może uczestniczyć w duchowym dżihadzie, który nie wymaga uczestnictwa w walce zbrojnej.

Islam docenia wysiłek kobiet, które podejmują trudy na drodze Boga, przynosząc na świat potomstwo oraz wychowując je na posłuszne i prawych obywateli. Kobieta w islamie, stając się matką, musi nieustannie walczyć ze swoimi słabościami, zwłaszcza fizycznymi, wytrwale znosząc trudy ciąży i porodu w imię wyższych wartości.

Choć mąż jest zobowiązany pomagać żonie i wspierać ją, to nie może on zdjąć z niej największego wysiłku, jakim jest samo doświadczenie porodu. Rola kobiety w islamie ukierunkowana jest na niesienie trudu ciąży, porodu oraz wychowywania potomstwa na prawych i posłusznych Bogu obywateli, co stanowi jej istotny udział w duchowym dżihadzie.

Praca zawodowa kobiet muzułmańskich

Islam początkowo kładł nacisk na rolę mężczyzny jako głównego żywiciela rodziny, zwalniając kobietę z obowiązku pracy zawodowej i stawiając ją w roli głównej opiekunki domowej i matki. Jednakże, zmieniające się społeczne i ekonomiczne realia oraz dążenie do równouprawnienia kobiet spowodowały, że islam zaczął dopuszczać i regulować pracę zawodową kobiet. Przyjmując tę rolę, kobieta musi nadal zwracać uwagę na swoje obowiązki domowe i rodzinne, uzyskując zgodę męża na podjęcie pracy zawodowej.

Islam nakazuje, aby praca zawodowa nie narażała kobiety na niepożądane kontakty z mężczyznami, chociaż w wielu współczesnych społecznościach muzułmańskich ten postulat staje się mniej istotny. Coraz więcej kobiet muzułmanek podejmuje się różnorodnych działań zawodowych, w tym biznesu, edukacji, nauki oraz medycyny. Motywacje kobiet do pracy zawodowej w islamie obejmują zarówno względy ekonomiczne, jak i pragnienie realizacji własnych ambicji zawodowych. Współczesne wykształcone Arabki stają się coraz bardziej aktywne zawodowo, zmieniając tradycyjne spojrzenie na ich rolę w społeczeństwie muzułmańskim.

W rezultacie, islam postrzega kobietę jako jednostkę posiadającą kwalifikacje do wykonywania różnorodnych prac, a równocześnie zapewnia ochronę i szacunek dla jej osobowości oraz określa jej prawa i obowiązki, co podkreśla aspekt równouprawnienia kobiet i mężczyzn propagowany przez islam.

Patriarchat w ujęciu historycznym

Prehistoria

Niektóre z kluczowych czynników, które przyczyniły się do ostatecznego rozwoju patriarchatu, obejmują wzmożone zaangażowanie ojcowskie w opiekę nad potomstwem, nazywane również ojcostwem, oraz wykształcenie się podziału obowiązków w zależności od płci. Według wielu badaczy, pierwsze symptomy podziału obowiązków między płciami sięgają około 2 milionów lat wstecz, zanurzając się głęboko w ewolucyjną historię ludzkości. Ten proces jest często wiązany z ewolucyjnymi przemianami, które miały miejsce w okresie niedoboru zasobów w Afryce, około 2 miliony lat temu. Richard Wrangham, brytyjski primatolog, w swojej książce „Catching Fire: How Cooking Made Us Human”, sugeruje, że początki podziału obowiązków między mężczyznami a kobietami mogły pojawić się wraz z wynalezieniem gotowania, co miało miejsce między 1 a 2 mln lat temu. Tezę tę zaproponował również Fryderyk Engels w swoim eseju z 1876 roku.

Wnioski z badań antropologicznych, archeologicznych i ewolucyjnych sugerują, że wiele społeczności prehistorycznych wykazywało tendencje egalitarne. Wskazują również, że struktury patriarchalne rozwijały się później, po okresie plejstocenu, na skutek postępu społecznego i technologicznego, takiego jak rolnictwo i udomowienie zwierząt. Według badań Roberta M. Stroziera, nie istnieje jedno jednoznaczne „wydarzenie inicjujące” patriarchat. Gerda Lerner podkreśla, że patriarchat kształtował się stopniowo w różnych częściach świata i różnych okresach czasu, a nie było jednego momentu jego powstania. Niektórzy badacze wskazują na pojawienie się rolnictwa jako kluczowego punktu zwrotnego, około 4000 lat p.n.e.

Teoria marksistowska, szczególnie wyrażana przez Fryderyka Engelsa w „Pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa”, sugeruje, że patriarchat narodził się wraz z powstaniem własności prywatnej, tradycyjnie kontrolowanej przez mężczyzn. Zgodnie z tą teorią, mężczyźni kierowali produkcją domową i starali się kontrolować kobiety, aby zapewnić dziedziczenie majątku ich potomstwu. Jednak Lerner kwestionuje tę tezę, argumentując, że patriarchat pojawił się jeszcze przed pojawieniem się społeczeństwa klasowego i koncepcji własności prywatnej.

Patriarchat i dominacja mężczyzn nad kobietami można zauważyć już w starożytnym Bliskim Wschodzie od 3100 roku p.n.e., co objawiało się również w ograniczaniu praw reprodukcyjnych kobiet i wykluczeniu ich z historiografii. Niektórzy badacze wskazują także na wykluczenie kobiet z przymierza Bóg-człowiek wraz z pojawieniem się Hebrajczyków.

Archeolog Marija Gimbutas sugeruje, że napływ fali najeźdźców z obszarów stepowych na tereny wczesnych kultur rolniczych Europy doprowadził do ustanowienia męskiej hierarchii, co przyczyniło się do powstania patriarchatu. Steven Taylor argumentuje, że wzrost dominacji patriarchalnej wiązał się z rozwojem społecznie zróżnicowanych hierarchii, instytucjonalizacją przemocy oraz zindywidualizowanym ego, szczególnie w okresach zmian klimatycznych.

Poglądy w starożytności

Wzniosły dowódca grecki Meno, ukazany w dialogu platońskim o tej samej nazwie, podsumowuje ówczesne przekonania dotyczące właściwych cnot zarówno mężczyzn, jak i kobiet w starożytnej Grecji. Meno podkreśla, że cnotą człowieka jest umiejętność skutecznego zarządzania sprawami miasta, przynosząc korzyść przyjaciołom i szkodząc wrogom, jednocześnie unikając szkody dla siebie. Natomiast cnotą kobiety jest utrzymanie porządku w domu, dbanie o majątek rodzinny i być posłuszną mężowi.

Arystoteles przedstawiał kobiety jako moralnie, intelektualnie i fizycznie słabsze od mężczyzn, traktując je jako własność mężczyzn, przeznaczając głównie do roli reprodukcji i obsługi domowej, przyjmując męską dominację jako naturalną i pożądaną. Jednak nie wszyscy myśliciele greccy podzielali te poglądy. Platon, nauczyciel Arystotelesa, w swoim dziele „Republika” przedstawił wizję społeczeństwa opartego na równości edukacyjnej i politycznej dla kobiet, które miałyby również służyć w wojsku. Pitagorejczycy również doceniali udział kobiet i traktowali je na równi intelektualnie.

Lerner zauważa, że Arystoteles uważał, że kobiety mają „zimniejszą krew” niż mężczyźni, co według niego czyni je mniej doskonałymi. Horowitz opisuje Arystotelesa jako wierzącego, że „dusza nadaje formę i wzorzec istnienia”. To sugeruje, że wszelka niedoskonałość na świecie musi wynikać z obecności kobiet, ponieważ doskonałość (postrzegana jako męska) nie może dać początku niedoskonałości. Arystoteles przedstawiał hierarchiczną strukturę władzy, co według Lernera wpłynęło na patriarchalne przekonania przekazywane z pokolenia na pokolenie, promujące przekonanie o wyższości mężczyzn nad kobietami. Te symbole stanowią wzorce, które dzieci uczą się na przestrzeni lat, a patriarchalny cykl utrzymuje się znacznie dłużej niż w starożytnej Grecji.

Egipt nie przetrwał zapisów filozoficznych, ale Herodot opisał swoje zdziwienie widząc różnicę między rolami kobiet w Egipcie a Atenach. Zauważył, że Egipcjanki uczestniczyły w handlu na targach. Kobiety z klasy średniej w starożytnym Egipcie miały możliwość zasiadania w lokalnym sądzie, dokonywania transakcji nieruchomościami i dziedziczenia majątku. Mogły także zaciągać pożyczki i świadczyć jako świadkowie w dokumentach prawnych, co było niedostępne dla kobiet w Atenach. Wpływy greckie rozprzestrzeniały się wraz z podbojami Aleksandra Wielkiego, który był uczniem Arystotelesa.

W Chinach konfucjanizm ukształtował role płci i patriarchat. Jako oficjalna religia w dynastii Han, konfucjanizm nakładał surowe zasady dotyczące zachowania kobiet, definiując ich miejsce w społeczeństwie i określając cnotliwe postępowanie. Tekst „Trzy posłuszeństwa i cztery cnoty” przypisywał kobietom wartość poprzez ich lojalność i posłuszeństwo wobec ojca przed małżeństwem, męża po ślubie i pierwszego syna, jeśli zostały wdowami. Dodatkowo, akcentuje, że kobieta godna uznania winna przestrzegać zasad moralnych, zachowując przyzwoitość w sferze seksualnej, stosując odpowiedni język, dążąc do skromności w wyglądzie oraz angażując się w ciężką pracę.

Ban Zhao, uczennica konfucjanizmu, w swojej książce „Przykazania dla kobiet” podkreślała konieczność podporządkowania się patriarchalnym figurom, takim jak mąż czy ojciec, zaniedbując znaczenie ich inteligencji czy talentu. Mimo że niektórzy historycy uważają Ban Zhao za wczesnego obrońcę edukacji kobiet w Chinach, jej teksty propagujące posłuszeństwo i przeciętność pozostawiają wątpliwości co do tego, czy można ją traktować jako postać współczesnego feminizmu. Podobnie jak „Trzy posłuszeństwa i cztery cnoty”, „Przykazania dla kobiet” miały funkcjonować jako moralne wytyczne dla kobiecego zachowania i były akceptowane przez wieki.

Czasy nowożytne – patriarchat a rodzący się feminizm

W czasach XVI i XVII wieku, wielu teoretyków zgadzało się z poglądami Arystotelesa dotyczącymi roli kobiet w społeczeństwie. Jednakże do roku 1680 żaden z nich nie podejmował prób uzasadnienia politycznego na bazie struktury patriarchalnej rodziny. Wzrastająca popularność patriarchalnej teorii politycznej związana jest głównie z pracami Sir Roberta Filmera. Około roku 1653 Filmer ukończył pismo zatytułowane „Patriarcha”, które jednakże zostało opublikowane dopiero po jego śmierci. W swoim dziele bronił boskiego prawa królów jako dziedziczonego od Adama, pierwszego człowieka według tradycji judeochrześcijańskiej.

W drugiej połowie XVIII wieku, klerykalne idee patriarchalne napotykały na opór ze strony intelektualistów. Encyklopedia Diderota kwestionowała dziedziczenie władzy ojcowskiej, argumentując, że prawa i władza matek są równie ważne jak ojców, gdyż zarówno matka, jak i ojciec ponoszą odpowiedzialność za swoje dzieci.

W XIX wieku, różne kobiety zaczęły podważać dominującą patriarchalną interpretację tekstów chrześcijańskich. Sarah Grimké, kwakierka, wyraziła wątpliwości co do obiektywności interpretacji mężczyzn dotyczących ról płci. Zaproponowała alternatywne interpretacje fragmentów odnoszących się do kobiet, argumentując, że napomnienia biblijne są kontekstowe i nie mogą być traktowane jako uniwersalne nakazy.

Elizabeth Cady Stanton wykorzystała krytykę Grimké do rozwinięcia myśli feministycznej. W swojej pracy „Biblia kobiety” zaproponowała feministyczną interpretację Starego i Nowego Testamentu. Ta tendencja została pogłębiona przez teorię feministyczną, która potępiała patriarchalną tradycję judeochrześcijańską. W 2020 roku Elaine Storkey w swojej książce „Women in a Patriarchal World” analizowała historie biblijnych kobiet i odnosiła je do współczesnych wyzwań. Oparta na Pismach Hebrajskich i Nowym Testamencie, próbowała zrozumieć różne formy patriarchatu, zwracając uwagę na paradoks Rachab, prostytutki ze Starego Testamentu, która została uznana za wzór w Nowym Testamencie. W eseju „A Judicial Patriarchy: Family Law at the Turn of the Century”, Michael Grossberg wprowadził termin „patriarchat sądowy”, twierdząc, że sędziowie stali się buforem między rodziną a państwem, a patriarchowie sądowi dominowali w prawie rodzinnym, broniąc swojej władzy nad ogniskiem domowym w rywalizacji instytucjonalnej i społecznej.

Biologia wobec zagadnienia patriarchatu

Badania dotyczące zachowań seksualnych samców i reakcji samic wśród innych gatunków niż ludzie, na przykład szympansów, sugerują, że istnienie konfliktów interesów seksualnych może być wcześniejsze niż pojawienie się gatunku ludzkiego. Jednakże stopień dominacji samców nad samicami różni się znacząco między różnymi gatunkami naczelnych. Na przykład w społeczności bonobo, bliskich krewnych ludzi, rzadko zdarza się przymus ze strony samców wobec samic, a struktura społeczna bonobo jest uznawana za matriarchalną.

W społeczeństwach ludzkich istnieją istotne różnice w roli płci, przy czym brak jest jednomyślności co do wpływu biologii na organizację społeczną człowieka. Encyklopedia Britannica zauważa, że wiele kultur preferencyjnie przyznaje władzę jednej z płci. Niektórzy antropolodzy, na przykład Florian Ciccodicola, twierdzą, że patriarchat jest powszechnym zjawiskiem kulturowym, podczas gdy badacz męskości David Buchbinder sugeruje, że opis patriarchatu przez Rolanda Barthesa jako normy lub zdrowego rozsądku ma swoje znaczenie. Istnieją jednak społeczeństwa, które niektórzy antropolodzy opisują jako matriarchalne. Na przykład w społeczności Mosuo w Chinach kobiety mają większą władzę i kontrolę nad procesem podejmowania decyzji. Inne społeczeństwa są matrylinearne lub matrylokalne, szczególnie wśród rdzennych grup plemiennych. Niektóre społeczności łowiecko-zbierackie, jak na przykład !Kung z południowej Afryki, są uznawane za w dużej mierze egalitarne.

Niektórzy zwolennicy biologicznego determinizmu patriarchatu argumentują, że ze względu na biologiczne różnice, kobiety są bardziej odpowiednie do zadań związanych z opieką nad dziećmi w domu, niż do pełnienia roli liderów w bitwach. Twierdzą, że istnienie podziału pracy ze względu na płeć w społeczeństwach prymitywnych może być zarówno efektem czysto społecznym, jak i biologicznym. Stąd niektórzy widzą rozwój patriarchatu jako wynik tego pozornego podziału płciowego.

Wczesna teoria biologii ewolucyjnej, znana również jako zasada Batemana, sugeruje, że samice zazwyczaj inwestują więcej energii w reprodukcję niż samce. W rezultacie samice stanowią czynnik ograniczający konkurencję między samcami w większości gatunków. Ten koncept sugeruje, że kobiety preferują partnerów posiadających więcej zasobów, które mogą wesprzeć ich i ich potomstwo. W rezultacie ewolucyjnej presji, samce konkurują ze sobą o zdobycie zasobów i władzy.

Socjobiolog Steven Goldberg argumentuje, że zachowania społeczne są głównie uwarunkowane genetycznie, co prowadzi do powstania patriarchatu bardziej z powodu biologii niż społecznych czynników. Goldberg twierdzi, że patriarchat stanowi uniwersalny element kultury ludzkiej. W swojej pracy z 1973 roku Goldberg stwierdził, że „badania etnograficzne każdego społeczeństwa, jakie kiedykolwiek zaobserwowano, wyraźnie stwierdzają, że te uczucia były obecne, dosłownie nie ma żadnych różnic”. Pomimo tego, Goldberg spotyka się z krytyką ze strony antropologów. Eleanor Leacock, w odpowiedzi na tezy Goldberga dotyczące „uczucia zarówno mężczyzn, jak i kobiet”, zauważyła w 1974 roku, że dane dotyczące postaw kobiet są „nieliczne i sprzeczne”, a dane odnoszące się do postaw mężczyzn w relacjach są „niejednoznaczne”. Dodatkowo, nie uwzględniono wpływu kolonializmu na kultury prezentowane w tych badaniach.

Antropolog i psycholog Barbara Smuts argumentuje, że patriarchat u ludzi ewoluował w wyniku konfliktu między odpowiednimi interesami reprodukcyjnymi mężczyzn i kobiet. Wskazuje ona sześć sposobów, w jakie mogło dojść do tego procesu:

Redukcja sojuszników.
Tworzenie sojuszy między mężczyznami.
Zwiększona kontrola mężczyzn nad zasobami.
Wzrost hierarchii wśród mężczyzn.
Strategie kobiece, wzmacniające kontrolę mężczyzn nad kobietami.
Ewolucja języka i jego rola w tworzeniu ideologii.

Pozostałe modele patriarchalne i różne spojrzenia na zagadnienie

Ruch SAHD: stay-at-home daughter

Ruch SADD, czyli ruch córek pozostających w domu, stanowi odłam tradycyjnego modelu patriarchalnego. Grupa ta głównie skupia się w Stanach Zjednoczonych i Nowej Zelandii i wyznaje przekonanie, że kobiety powinny pozostać w domu przed zawarciem małżeństwa, zgodnie z biblijnymi zasadami patriarchalnymi. Wierzą, że córki powinny kontynuować życie pod opieką ojca do czasu zawarcia związku małżeńskiego. Ta koncepcja zakłada, że ich głównym celem jest przygotowanie się do roli żony i matki, a zatem powinny zrezygnować z edukacji poza domem oraz kariery zawodowej. Dla większości córek, które wybierają życie w domu, oznacza to skoncentrowanie się na tzw. „sztuce domowej”, obejmującej gotowanie, sprzątanie i szycie. Zgodnie z sugestią Julie Ingersoll, celem tych kobiet jest również nauka, jak wspierać przyszłych mężów poprzez ćwiczenie tej roli w relacji z ojcem.

Termin „córka pozostająca w domu” zyskał popularność za sprawą Douga Phillipsa i jego organizację Vision Forum. Jednakże, Phillips stracił zaufanie publiczności po ujawnieniu jego niewierności małżeńskiej i oskarżeniach o wykorzystywanie seksualne, co doprowadziło do zakończenia działalności Vision Forum.

Ojciec rodziny w starożytnym Rzymie – Pater familias

Pater familias, ojciec rodziny, pełnił rolę głowy rodziny agnatycznej w starożytnym Rzymie. Był to z reguły męski obywatel rzymski, który nie podlegał władzy ojcowskiej innego pater familias, bez względu na wiek, co oznaczało, że był osobą sui iuris.

Jako obywatel sui iuris miał pełną zdolność prawną oraz, po osiągnięciu odpowiedniego wieku, możliwość podejmowania czynności prawnych. W stosunku do członków swojej rodziny, czyli osób alieni iuris, miał szereg uprawnień, włączając w to prawo decydowania o życiu i śmierci. Nad dziećmi sprawował władzę zwaną patria potestas, nad żoną – manus, a nad niewolnikami – dominica potestas.

W języku łacińskim, zarówno w przypadku pater familias, jak i mater familias, zachowała się archaiczna końcówka dopełniacza -as.

Patriarchat we współczesnych i dawnych Chinach

Patriarchalne struktury społeczne w Chinach są związane z długą historią i rozpowszechnieniem dominacji mężczyzn w tamtejszym społeczeństwie oraz kulturze. Niemniej jednak, zjawisko patriarchatu nie ogranicza się tylko do Chin; jest obecne na całym świecie.

Konfucjańskie idee synowskiej lojalności skupiały się na utrzymaniu tradycyjnej roli ojca jako głównego autorytetu i decydenta w rodzinie. W hierarchii chińskiego życia rodzinnego, ojciec i synowie zajmują pierwsze miejsce przed matkami i córkami. Przekonanie o dominacji mężczyzn nad światem zewnętrznym, podczas gdy kobiety rządzą domem, jest często powtarzanym motywem w tradycyjnych tekstach.

Mencjusz opisał trzy formy podporządkowania kobiet: młoda kobieta powinna być podporządkowana ojcu, dorosła mężowi, a starsza synowi. Relacje rodzinne są ściśle określone, a zachowania w rodzinie są kształtowane przez normy społeczne.

W okresie dynastii Han, Ban Zhao, znana historyczka, napisała „Lekcje dla kobiet”, które zawierały porady dotyczące odpowiedniego zachowania się kobiet. Przedstawiała cztery cnoty, których kobiety powinny przestrzegać: właściwa cnota, właściwa mowa, właściwe oblicze i właściwe zasługi. „Trzy podporządkowania i cztery cnoty” stały się powszechnym motywem w całym imperium.

W okresie dynastii Tang, pozycja kobiet była najwyższa, gdzie miały one więcej swobody, np. w uprawianiu sportu (np. polo) i modzie. Między dynastiami Tang i Song pojawiła się praktyka wiązania stóp, a od dynastii Song stawała się coraz bardziej powszechna wśród elit. W czasach dynastii Ming rozwijała się tradycja cnotliwego wdowieństwa, gdzie wdowy, nawet młode, nie wychodziły ponownie za mąż.

Współczesny patriarchat chiński, zwłaszcza w XX i XXI wieku, łączy współczesne problemy z tradycyjnymi. Mężczyźni dominują w kluczowych pozycjach władzy, zwłaszcza w sferze politycznej i wojskowej. Wraz z upadkiem tradycyjnych praktyk, kobiety zyskały praktycznie równą pozycję ekonomiczną, szczególnie widoczną w miastach, gdzie praca kobiet nie jest negatywnie oceniana. Chociaż obie płcie czują presję, aby się ożenić, kobiety pozostające niezamężne po 25. roku życia są stygmatyzowane przez media państwowe. Współcześnie praktyki takie jak wiązanie stóp i aranżowane małżeństwa zostały praktycznie wyeliminowane. Istnieje problem przymusowych aborcji, szczególnie w celu selekcji płci, co podważa kontrolę kobiet nad ich ciałami.

Tradycyjne zasady faworyzowania babć ze strony ojca były obowiązujące do momentu zwycięstwa Komunistycznej Partii Chin w chińskiej wojnie domowej. Kiedy powstała Chińska Republika Ludowa, obowiązująca tradycja przyznawania pierwszeństwa babci ze strony ojca w opiece nad wnukami została zrównana z szacunkiem dla babć ze strony matki. Wcześniej oczekiwano, że to babcia ze strony ojca będzie mieszkać z wnukami i wspierać ich opieką oraz wychowaniem. Jednak od tamtego czasu obie strony rodziny cieszą się równym statusem.

Zalecenie dotyczące bicia żon i synów, czyli Domostroj

Domostroj to zbiór zasad domowych, wytycznych oraz wskazówek dotyczących różnych aspektów życia religijnego, społecznego, domowego i rodzinnego w języku rosyjskim. Wartości prezentowane w Domostroju często podkreślały konieczność posłuszeństwa wobec Boga, carów i Kościoła. Kluczowymi obowiązkami były praktyki religijne, modlitwa, oddawanie czci ikonom oraz praktykowanie jałmużny. Domostroj zawierał wskazówki dotyczące życia rodzinnego, praktyk religijnych oraz kulinarnych. Wśród zaleceń znalazło się nawoływanie do stosowania przemocy wobec żon i synów. Autor nie zalecał także wspólnych rozrywek czy życzliwego traktowania synów, obawiając się osłabienia autorytetu ojca.

Autorstwo Domostroju nie jest jednoznacznie ustalone, jednak najbardziej popularną wersję redagował arcykapłan Sylwester, wpływowy doradca Iwana IV Groźnego. Tekst zawiera m.in. list zatytułowany „64. List ojca pouczający syna”, autorstwa Sylwestra, który przekazywał swojemu synowi, Anfimowi, istotne nauki zawarte w Domostroju. Karion Istomin przygotował zaktualizowane wydanie Domostroju pod koniec XVII wieku, stanowiące cenny opis rosyjskiego społeczeństwa oraz życia zamożnych bojarów i kupców.

Badacze współcześni skłaniają się ku śledzeniu korzeni Domostroju w XV-wiecznej Republice Nowogrodzkiej, gdzie mógł on pełnić rolę swoistego kodeksu moralnego dla elit. Tekst zawiera cytaty z Księgi Przysłów i innych tekstów biblijnych, jak również z wcześniejszych rosyjskich utworów moralnych, takich jak „Izmaragd” i „Złotoust”, oraz z niektórych zachodnich dzieł, np. „Księga Nauk Chrześcijańskich” i „Le Ménagier de Paris”.

W dzisiejszej Rosji termin „Domostroj” niesie ze sobą negatywne konotacje. Wspomina się o nim w klasycznych tekstach, takich jak „Moja przeszłość i myśli” Herzena oraz „Ojcowie i synowie” Turgieniewa, w kontekście tradycjonalistycznego stylu życia kojarzonego z patriarchalną tyranią. Przykładowe cytaty z Domostroju, takie jak „Żona dobra, pracowita i milcząca jest koroną dla swojego męża” czy „Nie żałuj młodzieńca, gdy go bijesz: jeśli ukarzesz go rózgą, nie umrze, ale stanie się zdrowszy”, ilustrują tę perspektywę.

Heteropatriarchat – pojęcie wywodzące się z literatury feministycznej

W teorii feministycznej istnieje pojęcie heteropatriarchatu (słowo skonstruowane z „heteroseksualizmu” i „patriarchatu”), które opisuje system społeczno-polityczny, gdzie głównie mężczyźni identyfikujący się jako cispłciowi (czyli zgodnie z przypisaną płcią przy narodzeniu) oraz heteroseksualni mają kontrolę nad innymi osobami cispłciowymi, kobietami oraz osobami o różnej płci i orientacji seksualnej. Ten termin wskazuje na to, że dyskryminacja kobiet i osób LGBT wynika z tych samych uprzedzeń społecznych.

Teoria ta sugeruje, że w społeczeństwach heteropatriarchalnych to głównie cispłciowi heteroseksualni mężczyźni zajmują najwyższe stanowiska władzy, co prowadzi do większego ucisku społecznego wobec kobiet (włączając kobiety transpłciowe), osób niebinarnych, mężczyzn transpłciowych i innych osób LGBT ze względu na ich płeć i orientację seksualną.

Teoria koncepcji sugeruje, że istnieje tendencja społeczna do traktowania heteroseksualności i patriarchatu jako standardu, podczas gdy inne formy są postrzegane jako nietypowe. Jest przekonanie, że promowanie heteropatriarchatu prowadzi do utrwalania sytuacji ucisku i nierówności wobec mniejszości etnicznych i seksualnych.

Patriarchat kapitalistyczny według Zillah R. Eisenstein

„Patriarchat kapitalistyczny i argument za feminizmem socjalistycznym” to almanach z 1978 roku o feminizmie socjalistycznym opracowany przez Zillah R. Eisenstein. W swojej analizie socjolog Rhonda F. Levine określa tę pracę jako znaczący wkład w rozwój socjalistyczno-feministycznej refleksji. Levine podkreśla, że antologia ta stanowi jedno z pierwszych dociekań nad sposobem, w jaki marksistowska analiza klasowa może być połączona z feministycznym rozważaniem patriarchatu, wyjaśniając, jak płeć i klasa splatają się jako systemy nierówności.

Eisenstein, w swojej pracy, definiuje termin „patriarchat kapitalistyczny” jako opisowy koncept, który opisuje wzajemne wzmocnienie się kapitalistycznej struktury klasowej i hierarchicznej struktury płciowej w sposób dialektyczny. Praca ta podkreśla, że traktowanie kobiet jako klasy seksualnej stawia liberalizm w niekorzystnym świetle, ponieważ liberalizm wyklucza kobiety z życia publicznego na podstawie ich klasy społecznej. Postulowanie rzeczywistej równości między kobietami a mężczyznami, gdyby zostało w pełni zaakceptowane, wiązałoby się z koniecznością obalenia patriarchalnej struktury, która jest fundamentalna dla społeczeństwa liberalnego.

Preferencje syna

Preferencja syna ma długą historię i występuje w różnych kulturach jako preferencja potomstwa płci męskiej. Ta preferencja jest obecna we wszystkich warstwach społecznych, od dziedziczenia tytułów w rodzinach królewskich do dziedziczenia ziemi w rodzinach wiejskich. Synowie symbolizują status oraz przewagę genetyczną i ekonomiczną.

Preferencje synowe mogą mieć wpływ na wskaźnik urodzeń i wzrost populacji. Rodzice często kontynuują prokreację, aby mieć pożądaną liczbę synów, co nie ma swojego odpowiednika w przypadku córek. Rodziny z synami są często bardziej stabilne emocjonalnie i mają wyższe poczucie satysfakcji z małżeństwa, a obecność synów może zwiększać zaangażowanie ojców w wychowywanie dzieci. Preferencje synowe są widoczne głównie w Azji Południowej i Wschodniej, ale można je zaobserwować również w krajach zachodnich. Na przykład w społeczności Igbo w Nigerii, status mężczyzny częściowo zależy od liczby posiadanych synów, co świadczy o jego bogactwie i sukcesie. Brak synów może być traktowany jako niepowodzenie.

Preferencje synowe są silnie zakorzenione w kulturze i mogą ulegać zmianom w zależności od kontekstu społecznego. Na przykład, preferencja syna zmniejszała się w kolejnych pokoleniach tureckich imigrantów do Niemiec. Badania wykazały również, że wyższy poziom wykształcenia matek może zmniejszać preferencje syna, jak to miało miejsce na Tajwanie od lat 90. Preferencje syna są również widoczne w gospodarstwach domowych imigrantów azjatyckich w Stanach Zjednoczonych, szczególnie w małżeństwach mieszanych.

Preferowanie synów może prowadzić do praktyk selekcji płci. Narodziny córek mogą być źródłem rozczarowania w społeczeństwach, gdzie preferuje się synów. W takich społeczeństwach często inwestuje się więcej w potomstwo płci preferowanej.

Płciowy podział pracy

Płciowy podział pracy reprezentuje przypisanie różnych zadań między osobnikami różnych płci w danym gatunku. W społecznościach łowiecko-zbierackich, zarówno mężczyźni, jak i kobiety, angażują się w zdobywanie różnorodnych źródeł pożywienia, dzieląc się nimi dla dobra wspólnego lub rodzinnego. W niektórych gatunkach samce i samice preferują odmienny pokarm, podczas gdy w innych gatunkach pokarm jest dzielony rutynowo; jednak tylko w przypadku ludzi te dwie cechy są złączone. Pozostałe społeczności łowiecko-zbierackie na świecie służą jako modele ewolucyjne, które mogą pomóc w zrozumieniu genezy podziału pracy według płci.

Badania nad tym zagadnieniem przeprowadzono m.in. na społecznościach łowiecko-zbierackich, jak np. Hadza w Tanzanii. W dzisiejszych społeczeństwach różnice w zawodach ze względu na płeć są widoczne w różnych kulturach, gdzie mężczyźni częściej podejmują się prac technicznych, a kobiety zajmują się opieką.

W niektórych sferach zawodowych różnice w podziale pracy są bardziej zauważalne niż w innych. Praca na otwartym powietrzu, zawody narażone na ryzyko oraz dziedziny wysoko techniczne, są częściej wykonywane przez mężczyzn, podczas gdy zawody oparte na opiece i relacjach międzyludzkich są zazwyczaj bardziej typowe dla kobiet. Granice te nie są jednakże stałe. W niektórych dziedzinach obserwuje się odwrócenie proporcji, jak na przykład w przypadku lekarzy. W niektórych obszarach można zauważyć wzrost segregacji, który wykazuje powiązanie z zakresem polityki równościowej w poszczególnych krajach, nazywaną paradoksem równości płci.

Podział pracy ze względu na płeć pozostaje nadal przedmiotem debaty w antropologii. Gerda Lerner, opierając się na argumentach Sokratesa, podkreśla patriarchalny charakter idei zdefiniowanych ról płciowych. Również zaznacza, że mężczyźni i kobiety są zdolni do wykonywania tych samych zadań, z wyjątkiem sytuacji, gdy wymaga to różnic anatomicznych, jak na przykład poród.

Drzewo Patriarchatu Allana G. Johnsona

Koncepcja Drzewa Patriarchatu służy jako obrazowy sposób opisu struktury patriarchalnego systemu społecznego. Pojawiła się w książce Allana G. Johnsona „The Gender Knot”, który zaczerpnął tę koncepcję od R. Roosevelta Thomasa Jr. Metafora ta wykorzystuje różne części drzewa, aby zobrazować, w jaki sposób patriarchat jest formowany i funkcjonuje w społeczeństwie.

Korzenie Drzewa symbolizują głęboko zakorzenioną naturę patriarchatu w zachodnim społeczeństwie. Patriarchat wywodzi się z fundamentalnych zasad męskiej dominacji, centryzmu i kontroli, które są głęboko osadzone w kulturze zachodniej. Przejawia się to szczególnie w sferze zawodowej, gdzie mężczyźni dominują na stanowiskach kierowniczych oraz w wysokich stanowiskach rządowych. Ponadto język, który używamy, odzwierciedla skupienie się na aspektach męskich. Dynamika płci, którą doświadczamy, jest formowana przez głęboko zakorzenioną kontrolę męskości. Korzenie są również złożone, co wskazuje na trudność w demontażu i eliminacji patriarchatu.

Pień symbolizuje instytucje społeczne, które są formowane przez patriarchat i jednocześnie go podtrzymują. Te instytucje obejmują system edukacji, politykę, naukę, sztukę i gospodarkę. Uczestniczymy w nich na co dzień, a wiedza i język, którymi się posługujemy, wpływają na nasze postrzeganie świata. Instytucje te oparte są na fundamentach patriarchatu i przyczyniają się do utrzymania tych wartości w społeczeństwie.

Gałęzie reprezentują interakcje jednostek (symbolizowanych przez liście) z patriarchatem. Gałęzie wpływają na nasze życie codzienne i obejmują społeczności, organizacje, struktury prawne (takie jak małżeństwo) i nasze rodziny. Podczas gdy liście, czyli osobniki, są wynikiem patriarchalnych systemów, to ich działania podtrzymują całe drzewo.

Liście, rosnąc na gałęziach, przyjmują swój los bez sprzeciwu, stając się integralną częścią drzewa. W przeciwieństwie do nich, ludzie posiadają zdolność do aktywnego działania. Gdy jednostki zaczną odrywać się od drzewa, system straci swoją dynamikę i z czasem ulegnie zniszczeniu.

Johnson zaznacza, że zerwanie więzi z patriarchatem nie jest tak proste, jak może to sugerować metafora drzewa. Jest to raczej początkowy krok. Aby całkowicie obalić patriarchat, należy podjąć trud pracy przy jego korzeniach, gdzie tkwi najwięcej złożoności. W tym celu wszyscy uczestnicy społeczeństwa muszą podważyć jego fundamenty oraz wiedzę, która go kształtuje. Koncepcja Drzewa Patriarchatu może być użyteczna nie tylko do zrozumienia patriarchalnego systemu, ale także innych form ucisku, takich jak klasizm, rasizm i abelizm.

Patriarchat a matriarchat

Zgodnie z definicją w słowniku wyrazów obcych, termin „matriarchat” opisuje sytuację, w której kobiety lub matki dominują w społeczeństwie, podczas gdy „patriarchat” to system, w którym władzę sprawują mężczyźni.

Różnica między organizacją społeczną opartą na dominacji mężczyzn (patriarchat) a tej opartej na dominacji kobiet (matriarchat) przekracza znacznie prostą hierarchię płci, stając się fundamentem społecznych i moralnych wartości. Termin „matriarchat” został wprowadzony przez Bachoffena, który badał starożytne kultury. Analizując dokumenty starożytnej Grecji i Rzymu, Bachoffen zauważył, że rola kobiet nie ograniczała się tylko do sfery organizacyjnej i rodzinnej, ale miała także istotne znaczenie religijne. Istnieją dowody na istnienie religii czczącej boginie, wzorowane na postaci matczynych, jako najwyższych bóstw przed erą religii olimpijskich bogów.

Bachoffen twierdził, że w długim procesie ewolucji mężczyźni podporządkowali kobiety, stając się dominującą siłą społeczną i religijną. Ustanowiony patriarchat charakteryzuje się monogamią (przynajmniej w przypadku kobiet), dominacją ojca w rodzinie i przewagą mężczyzn w społeczeństwie. Religia patriarchalna odzwierciedla tę hierarchię, gdzie bóstwa męskie zastępują bóstwa żeńskie jako najwyższe.

W matriarchacie wszyscy ludzie są równi jako dzieci matki ziemi. Matka kocha wszystkie swoje dzieci bezwarunkowo. W patriarchacie natomiast posłuszeństwo wobec autorytetu jest najwyższą cnotą, a równość ustępuje miejsca hierarchii. Pierwsze cywilizacje rozwijały się pod wpływem zasad matriarchalnych, które promowały miłość, jedność i pokój. Kobieta, troszcząc się o dziecko, uczy się miłości bez granic i angażuje swoje talenty dla dobra ludzkości. Rozwój cywilizacji, gotowość do poświęceń i szacunek dla zmarłych wynikają z tych zasad.

Miłość macierzyńska wykazuje nie tylko większą delikatność, lecz także posiadająca bardziej ogólny i powszechny charakter. Jej istota opiera się na zasadzie uniwersalności, w przeciwieństwie do zasady patriarchalnej, która ma tendencję do narzucania ograniczeń. Koncepcja powszechnego braterstwa ludzkiego wyrasta z esencji macierzyństwa, ale ta idea traci na znaczeniu w miarę rozwoju społeczeństwa patriarchalnego.

Rodzina patriarchy jest zamkniętym i izolowanym bytem, podczas gdy rodzina matrilinearnej struktury ma charakter uniwersalny, stanowiący fundament wszelkiego rozwoju, szczególnie istotny dla aspektu materialnego życia, w przeciwieństwie do jego wymiaru duchowego, uosabianego przez Matkę-Ziemię, Demeter. Żeńskie łono rodzi braci i siostry dla wszystkich istot ludzkich, dopóki rozwój zasady patriarchalnej jedności nie przerywa tego procesu, zastępując go hierarchicznymi strukturami.

W społeczeństwach matrylinearnej kultury te zasady były szeroko akceptowane, a nawet uznane prawnie. Ta norma, która leży u podstaw powszechnej wolności i równości, stanowi jedną z kluczowych cech kultur matrylinearnej struktury. Brak wewnętrznej dysonansu, pragnienie pokoju i ludzkiej solidarności są cechami, które można dostrzec w całym obszarze matrylinearnej egzystencji, nawet w wyrazie twarzy starożytnych posągów egipskich.

Odkrycie Bachofena znalazło potwierdzenie w badaniach amerykańskiego uczonego L. Morgana, który, zupełnie niezależnie, doszedł do wniosku, że system pokrewieństwa wśród Indian północnoamerykańskich, podobnie jak w Azji, Afryce i Australii, opiera się na zasadzie matryarchalnej. Najwyższą instytucją w tych kulturach jest ród, zorganizowany zgodnie z zasadą matriarchalną. Wnioski Morgana odnoszące się do norm społecznych w strukturach matryarchalnych były zbieżne z wnioskami Bachofena. Morgan przewidział, że wyższa forma cywilizacji „będzie powtórzeniem – lecz na wyższym poziomie – zasad wolności, równości, braterstwa, które charakteryzowały dawne społeczności”.

Teorie matryarchatu, zarówno Bachofena, jak i Morgana, zostały podważone, a nawet zignorowane przez większość antropologów. Podobnie było w przypadku prac Roberta Briffault, który w swojej pracy „Matki” kontynuował badania Bachofena, potwierdzając je analizą nowych danych antropologicznych. Gwałtowna krytyka teorii matriarchatu sugeruje, że niektóre z niej wynikające zastrzeżenia mogą być wynikiem emocjonalnych uprzedzeń wobec kultur matriarchalnych. Niemniej główna teza Bachofena, mówiąca o tym, że podstawy greckiej religii patriarchalnej tkwią w wcześniejszej warstwie religii matryarchalnej, wydaje się być przekonująco udowodniona.